ရီနံနာင့္ သဘာ၀ဓာတ္ေင႔ြ (၁)

ကမၻာ့လူဦးေရ ေရ ၁၉၅၀ခုႏွစ္မွာ ၂ ဒသမ ၅ ဘီလီယံ ဟိခစြာကနိန္ ၂၀၀၅ခုႏွစ္ကို ေရာက္ေတခါ ၆ ဒသမ ၅ ဘီလီယံထိကို ခုန္တက္ မ်ားျပားလာခပါေရ။ ေလ့လာသူတိ၏ ေျပာဆိုခ်က္အရ ၂၀၅၀ ခုႏွစ္မွာ ၉ ဒသမ ၁ ဘီလီယံထိ ဟိလာဖို႕လို႕ ခန္႕မွန္းကတ္ပါေရ။ ယင္းလူတိ နိန္႕စိုင္ အလုပ္တိ ေအာင္ေအာင္ျမင္ျမင္လုပ္ႏုိင္ဖို႕ အတြက္ ေလာင္စာတိလည္း အဂုထက္ အဆေပါင္းမ်ားစြာ လိုလာပါဖို႕။ တခ်ိန္တည္းမွာပ်ာယ္ ကမၻာမွာဟိေရ ရီနံေရ တစ္နိန္႕ထက္တစ္နိန္ နည္းပါးလို႕ လာနိန္ပါေရ။ ကမၻာ့ရီနံလိုအား(demand)က မ်ားလာနိန္ျပီးေက ပံ႕ပိုးပီးႏုိင္အား(supply)က နည္းလာနိန္ေရခါ ရီနံစ်ီးႏွဳန္းကလည္း ဆက္ျပီးေက တက္နိန္ဖို႕ အေနအထားမွာ ဟိပါေရ။ ရီနံထုတ္လုပ္ေတ ႏိုင္ငံတိကလည္း သူရို႕ႏုိင္ငံမွာ ရီနံမခန္းခင္ ရီနံစ်ီးတိကို ကဇတ္ျပီးေက မိမိႏိုင္ငံႀကီးပြားတိုးတက္ေအာင္ လုပ္ကတ္ရပါေရ။ က်ေနာ္ရို႕ ရခုိင္ျပည္မွာ ဟိစြာ သဘာ၀ဓာတ္ေငြ႕နာင့္ ရီနံတိကလည္း ဇာေလာက္ခံဖို႕လဲေတာ့ မသိပါ။ ေယေကေလ့ ေအေလာက္ ကိုယ့္ျပည္အတြက္ အခြင့္အေရးေကာင္းဟိနိန္စြာကို သခိုးတစ္က်ိဳင္က နိန္႕ခင္းေႀကာင္ေတာင္ လာခိုးနိန္စြာကို ေအအတိုင္း ႀကည့္နိန္ကတ္ရပါေရ။ လက္ဟိ ေရႊဂတ္စ္အဖဲြ႕၏ ကိန္းဂဏာန္းတိအရ တစ္ႏွစ္ကို အနည္းဆံုး ၁ ဘီလီယံေဒၚလာစီနာင့္ အနည္းဆံုး ႏွစ္ေပါင္း ၃၀ေက်ာ္ ခုိးယူႏုိင္ကတ္ဖို႕လို႕ သိရပါေရ။ ေယေက က်ေနာ္ရို႕ အိမ္ျခံ၀င္းထဲက ရီနံတိ၊ ဓာတ္ေငြ႕တိကို ဇာပိုင္ပ်င္လို႕ ဟိမွန္းသိလားခကတ္ပါလဲ။

ရီနံနာင့္သဘာ၀ဓာတ္ေငြ႕တိကို ယွာတြိႏိုင္ဖို႕ ေဒသႏၱာရ ပထ၀ီနာင့္ ဘူမိေဗဒ ဘာသာရပ္တခ်ိဳ႕ကို နားလည္ဖို႕ လိုပါဖို႕။ ရီနံဆိုစြာေရ ကမၻာ့ျမီႀကီးေအာက္မွာဟိေရ ႏွစ္ရွည္သဘာ၀ရုပ္ႀကြင္းတိက ရဟိေရ ေလာင္စာတစ္ မ်ိဳးျဖစ္ပါေရ။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္လည္း ရီနံကို ကမၻာ့နိန္ရာအႏွံ႕အျပားမွာ ယွာေဖြတိြဟိရပါေရ။ တြိဟိမွဳ ပမာဏပဲ ကြာပါေရ။ တစ္ခ်ိဳ႕နိန္ရာမွာ အမ်ားႀကီး တြိရျပီးေက တခ်ိဳ႕နိန္ရာမွာ စိေကေလာက္ရာ တြိရပါေရ။ သဘာ၀မွာ ရီနံျဖစ္တည္ဖို႕အတြက္ အခ်က္သံုးခ်က္လိုအပ္ပါေရ။ (က) ပထမဆံုးအနည္နာင့္ အနည္က် ေက်ာက္ဟိေရ နိန္ရာေဒသ ျဖစ္ရပါဖို႕။ ရခုိင္ျပည္မွာ Sandstone, Shale, Limestone, Conglomerate စေရ ေက်ာက္အမ်ိဳး အစားတိကို တြိရပါေရ။ ယင္းေက်ာက္တိေရ အနည္က်ေက်ာက္အမ်ိဳးအစား၀င္တိ ျဖစ္ပါေရ။ အနည္က် ေက်ာက္ထဲမွာ ငါး၊ အခြံပါ ရီနိန္သတၱ၀ါ၊ planktonလို႕ေခၚေရ ကေကာင္းငယ္ေရ ရီနိန္သတၱ၀ါတိ၊ အပင္တိ စေရ ရုပ္ႀကြင္းတိေရ ႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာႀကာ တည္ဟိနိန္ကတ္ပါေရ။ ယင္းရုပ္ႀကြင္းတိေရ ပင္လယ္ သမုဒၵရာေအာက္ထဲမွာ အသီေကာင္တိအျဖစ္နာင့္ သဲတိ၊ က်ဳပ္(mud)တိနာင့္ ေရာျပီးေက ႏွစ္ေပါင္း သန္း၁၀ နာင့္ ၆၀၀ ႀကား တည္ဟိနိန္ကတ္စြာပါ။ ႏွစ္ေပါင္းႀကာလာစြာနာင့္အမွ် တစ္ခုထက္ကိုတစ္ခု ပံုထပ္ျပီးေက ေက်ာက္အသြင္ကို ေျပာင္းလားခကတ္စြာပါ။ ယင္းအရာတိေရ သဘာ၀ရုပ္ႀကြင္းတိ ျဖစ္ေတအတြက္ေႀကာင့္ ဖိအား(pressure) နာင့္ အပူ(heat)တိ ႀကီးျမင့္လာေရအခါ ျပိဳကြဲဓာတ္ေျပာင္းျပီးေက ရီနံနာင့္ ဓာတ္ေငြ႕တိကို ျပဳလုပ္ပီးပါေရ။ (ခ) ဒုတိယအနည္နာင့္ ယင္းရီနံနာင့္ ဓာတ္ေငြ႕တိကို သိုေလွာင္ထားႏုိင္ဖို႕အတြက္ porous rock လို႕ေခၚေရ အေပါက္ေခ်တိပါေရ ေက်ာက္အမ်ိဳးအစား ဟိရပါဖို႕။ ရခုိင္ျပည္မွာ ဟိေရ limestone, sandstone ေက်ာက္တိေရ porous rockတိျဖစ္ပါေရ။ ယင္းအေပါက္ေခ်တိထဲမွာ ရီနံတိ ဓာတ္ေငြ႕တိ စိမ့္၀င္တည္ဟိနိန္ႏိုင္ပါေရ။ (ဥပမာအနိန္နာင့္ ေျပာရဖို႕ဆိုေက ၀ါဂြမ္းလံုး တစ္လံုးပိုင္ပါပ်ာယ္။ ၀ါဂြမ္းကို ရီစိမ္လိုက္ေက ၀ါဂြမ္းမွ်င္တိႀကား ထဲက လီဟိေရနိန္ရာကို ရီတိက အစားထိုး၀င္ေရာက္လားပိုင္ပါ။ ၀ါဂြမ္းလံုးကို ျပန္ညွစ္ပလုိက္ေက ရီတိျပန္ ထြက္လာပါဖို႕။) (ဂ) တတိယအခ်က္အနိန္နာင့္ ယင္းအေပါက္တိပါေရ ေက်ာက္သားတိထက္က Impermeable rock (သို႕) ယိုစိမ့္ထြက္မလားႏိုင္ေရေက်ာက္ ေခါင္မိုးတစ္ခု ဟိရပါဖို႕။ ေယမွရာ ရီနံနာင့္ဓာတ္ ေငြ႕တိကို porous rockထဲမွာ အဖံုးပိတ္ သိမ္းထားပိုင္ သိမ္းထားႏိုင္ဖို႕ ျဖစ္ပါေရ။

ယင္းအတြက္နာင့္ ရီနံယွာေဖြေရ လူတိေရ ယင္းေက်ာက္အမ်ိဳးအစားသံုးမ်ိဳးစလံုးကို ယွာေဖြကတ္ရပါေရ။ သံလုိက္ဓာတ္သံုး(Magnetic)စမ္းသပ္မွဳတိနာင့္ ကမၻာ့ဆြဲငင္အား(Gravity)ေလ့လာမွဳစစ္တမ္းတိကို ရယူကတ္ပါေရ။ ေက်ာက္တိုင္းမွာ သံလိုက္ဓာတ္ဟိပါေရ။ ေယေကေလ့ ေက်ာက္အမ်ိဳးအစားကိုလုိက္လို႕ သံလိုက္ဓာတ္အား ကြာျခားမွဳဟိပါေရ။ ယင္းကြာျခားမွဳကို ေလ့လာႀကည့္ေက တိုင္းတာေရ နိန္ရာမွာ ဇာေက်ာက္အမ်ိဳးအစားတိဟိလဲ ဆိုစြာကို သိဟိႏိုင္ပါေရ။ တုိင္းတာမွဳတိရဖို႕အတြက္ မိမိသိဟိလိုေရ ေဒသကို သံလုိက္ဓာတ္အားတုိင္းကိရိယာတပ္ဆင္ထားေရ ေလယဥ္နာင့္ ေခါက္တံု႕ေခါက္ျပန္ ေမာင္းရပါေရ။ ရလာေရ အခ်က္အလက္တိကို အသံုးျပဳျပီးေက ယင္းေဒသ၏ ျမီေအာက္ဖဲြ႕စည္းပံုကို ပံုေဖာ္ကတ္ရပါေရ။ ကမၻာ့ဆြဲငင္အားတုိင္းကိရိယာကို သံုးျပီးေကလည္း ကမၻာ့ဆဲြငင္အားအေျပာင္းအလဲကို ေလ့လာျပီးေက ေက်ာက္အမ်ိဳးအစားကို ခန္႕မွန္းကတ္ရပါေရ။ ယင္းအျပင္ ေက်ာက္တိ၏ သိပ္သည္းဆ (density) ကို ေလ့လာႀကည့္ျခင္းျဖင့္လည္း ေက်ာက္အမ်ိဳးအစားကို ခန္႕မွန္းႏိုင္ပါေရ။

တခ်ိဳ႕ကလည္း စိန္သြားပါေရ အျဖတ္ထည္(cutting tools)တိကို သံုးျပီးေက ေက်ာက္အလႊာတိကို ျဖတ္လို႕ ေက်ာက္နမူနာ(rock samples)တိ ရယူကတ္ပါေရ။ အယင္ေခါက္ကဆိုေက ဘူမိေဗဒပညာရွင္တိေရ
ေျမမ်က္ႏွာသြင္ျပင္တိ၊ ျမီအမ်ိဳးအစားတိနာင့္ ပတ္သက္ေတ အခ်က္အလက္တိကို ကြင္းဆင္းျပီးေက ရယူခကတ္ရပါေရ။ အဂုေနာက္ပိုင္းမွာဆိုေက ျဂိဳလ္တုတိကို သံုးျပီးေက ယင္းကိစၥတိကို ေဆာင္ရြက္နိန္ကတ္ပါပ်ာယ္။

ရဟိလာေရ အခ်က္အလက္တိအားလံုးကို စုေဆာင္ျပီီးေက ကြန္ပ်ဴတာမွာ ပံုေဖာ္ႀကည့္ကတ္ပါေရ။ ယင္းခ်င့္ကုိ ဘူမိေဗဒပညာရွင္တိက ေလ့လာဆန္းစစ္ျပီးေက ရီနံတြိႏိုင္ဖို႕လို႕ထင္မွ ဆက္ျပီးေက တုန္ခါမွဳဆိုင္ရာ တိုင္းတာမွဳတိကို ျပဳလုပ္ပါေရ။ ယင္းခ်င့္လုပ္ဖို႕အတြက္ ပထမဆံုး အနိန္နာင့္ မိမိေလ့လာနိန္ေရ ေဒသမ်က္ႏွာျပင္ထက္မွာ ေပါက္ကြဲမွဳ တစ္ခုကို ျပဳလုပ္ႀကည့္ပါေရ။ ယင္းေပါက္ကဲြမွဳက ထုတ္လြင့္လုိက္ေတ
အသံလိုင္းတိေရ ျဖတ္သန္းေရ လမ္းေႀကာင္းတေလွ်ာက္မွာဟိေရ ေက်ာက္တိကို ရိုက္ခတ္ပါဖို႕။ ျပီးေက မ်က္ႏွာျပင္ထက္ကို ျပန္ကန္ထြက္လာပါဖို႕။ ယင္းခ်င့္ကို မိုက္ကရိုဖုန္းတိနာင့္ ဖမ္းယူျပီးေက အသံလုိင္း စလားေရ အခ်ိန္နာင့္ ျပန္လာေရအခ်ိန္၊ အသံလိုင္းတစ္ခု၏ အျမန္ႏွဳန္း စေရ အခ်က္အလက္တိကို မွတ္ယူတြက္ခ်က္လုိက္ေက ေအာက္ခံေက်ာက္တိ၏ အလႊာအလုိက္ အဆင့္ဆင့္ ဖြဲ႕စည္းပံုအေသးစိတ္ကို ရဟိႏုိင္ပါေရ။

အဂုအခါမွာ နည္းပညာတိက တစ္ရက္ထက္တစ္ရက္တိုးတက္လာပ်ာယ္ျဖစ္ပါေရ။ ေယေကေလ့ ဘူမိေဗဒပ ညာရွင္တိက စမ္းသပ္တိုင္းတာမွဳေလာက္နာင့္ ေအနိန္ရာမွာ ရီနံဟိရဖို႕လို႕ အတိအက်ေတာ့ ေျပာလို႕မရပါသိ။ စမ္းသပ္ေလ့လာခ်က္တိက ေအနိန္ရာမွာ ရီနံနာင့္ သဘာ၀ဓာတ္ေငြ႕ဟိဖို႕လို႕ ဇာေလာက္ပဲ ညႊန္ျပ ညႊန္ျပ၊ အေဂါင္ေဂါင့္တူးႀကည့္ခါ ရီနံမတြိရစြာတိလဲ ဟိပါေရ။ တခ်ိဳ႕ရီနံတြင္းတိဆိုေကလည္း ယွာဖို႕ေတာင္ မလိုဘဲနာင့္ မေတာ္တဆ တိြကတ္ရပါေရ။ ဥပမာ - ရခုိင္ျပည္မွာ တြိရေရ လက္တြင္းရီနံတြင္းတိပါ။ ယင္းရီနံတိေရ အေပါက္ပါေရ ေက်ာက္တိကနိန္ အထက္ကို ထြက္က်လာစြာတိ ျဖစ္ပါေရ။ တခါတလီက်ေကလည္း ယင္း ေက်ာက္တိကနိန္ အထက္ကို မတက္ဘဲ ေဘးကို ယိုထြက္နိန္စြာတိလည္း ဟိပါေရ။

ေယေကေလ့ ယင္းရီနံတိေရ ရီနံစိမ္းတိရာ ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းခ်င့္တိကို ဓာတ္ဆီ၊ ေလယဥ္ဆီစေရ သန္႕စင္ဆီတိျဖစ္ေအာင္ ရီနံသန္႕စင္စက္ရံု(Oil Refinery) တိမွာ သန္႕စင္ရဖို႕သိ ျဖစ္ပါေရ။ ကုန္ႀကမ္းပဲ မေရာင္းဘဲနာင့္ ကိုယ့္ႏုိင္ငံမွာ ကိုယ္ ရင္းႏွွီးျမွဳပ္ႏွံျပီးေက သန္႕စင္စက္ရံုတိ ေဆာက္ျပီးေက လုပ္ေက လူတိလည္း အလုပ္ရ၊ အစိုးရလည္း အခြန္ရ၊ ကုန္ေခ်ာေရာင္းလို႕လဲ ဖဲ့ခ်ာပိုရ၊ လူတိလည္း နည္းပညာအေႀကာင္းပိုနားလည္နာင့္ စနစ္တက် စီးပြားေရး က႑တစ္ရပ္ ေပၚထြန္းလာဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းအျပင္ ရီနံထြက္ပစၥၫ္းတိအမ်ားအျပားကို ထုတ္လုပ္ပီးလားႏုိင္ပါဖို႕။ ဥပမာ - ကတၱရာဆိုစြာေရ ရီနံသန္႕စင္စက္ရံုမွာ က်န္ရစ္ဖို႕ အႀကြင္းအက်န္ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းကတၱရာကို ကိုယ္ျပည္မွာ စ်ီးပေပါေခ်နာင့္ သံုးႏိုင္ပါဖို႕။ ျပီးေက လုိင္းထနိန္ေရ ရန္ကုန္-စစ္ေတြကား လမ္းကိုလည္း စနစ္တက်ေခ် ျပန္ျပီးေက ျပင္ႏုိင္ပါဖို႕။ လမ္းမွာ ကားေမွာက္လို႕ ေဂ်ာက္ထဲက်လို႕ အလားလားအပါးပါး သီနိန္ကတ္ရေရ ရခုိင္ျပည္သူျပည္သားတိ အေရအတြက္ကိုလည္း ေလွ်ာ့ခ်ႏိုင္ပါဖို႕။


မွီျငမ္းခ်က္
1. Cohen, Joel E.; Human Population Grows Up, Scientific American, page 13, September 2005.
2. Freudenrich, Craig.; How Oil Drilling Works, , accessed December 28, 2009.
3. Shwe Gas Movement, Corridor of Power: China's Trans - Burma Oil and Gas Pipelines, , accessed December 28, 2009.
4. Lutgens, Frederick K., Tarbuck, Edward J., Tasa, Dennis, Foundations of Earth Science, 5th Edition, New Jersey, Prentice Hall, 2008.
5. Reader's Digest, How in the World?: A Fascinating Journey Through the World of Human Ingenuity, How they know where to drill for oil, Pleasantville, New York, 1990.

ေကာင္းကင္ ဇာေႀကာင့္ ျပာရလဲ

လလင္းႀကႀကင္းဟိေရနိန့္တိမွာ ေကာင္းကင္ႀကီးသည္ ျပာနိန္တတ္ပါေရ။ ေယေက ဇာေႀကာင့္ျပာနိန္ရလဲ။
သမားရုိးက် ထင္ျမင္ခ်က္ပီးလုိက္စြာထက္ ယင္းအမိန္းကို သိပၸံနည္းက်က် ဇာပိုင္ ယွင္းလင္းေျဖႀကား ကတ္ပါဖို႕လဲ။

ေကာင္းကင္ျပာရေရကိစၥက နီေရာင္ျခည္တန္းရို႕၊ လီထု(Atmosphere)ရို႕နာင့္ ဆက္စပ္နိန္ပါေရ။ ကမၻာ့လီထုေရ တကယ္တမ္းက်ေက ဓာတ္ေငြ႕တိ၊ ကမၻာကို၀န္းရံထားေရ တျခားအရာတိနာင့္ ဖဲြ႕စည္းထားေစာ္ပါ။ အမ်ားစုကေတာ့ ဓာတ္ေငြ႕ပါ။ ကမၻာ့လီထု၏ ၉၉ ရာခုိင္ႏွဳန္းေရ ႏုိက္ထရိုဂ်င္နာင့္ ေအာက္စီဂ်င္ ဓာတ္ေငြ႕တိပါ။ ႏုိက္ထရိုဂ်င္က ၇၈ရာခုိင္ႏွဳန္း၊ ေအာက္စီဂ်င္က ၂၁ ရာခုိင္ႏွဳန္းစီပါ။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္ နီက က်ေရာက္လာေရ အလင္းတန္းတိေရ ကမၻာ့မ်က္ႏွာျပင္ကို မေရာက္ခင္ လီထုထဲက ေအာက္စီဂ်င္နာင့္ ႏုိက္ထရိုဂ်င္ အက္တမ္တိကို ျဖတ္သန္းရပါေရ။ ယင္းခါ ျဖတ္လားေရအလင္းတန္းတိကို အက္တမ္တိက ျပန္႕ႀကဲစီပါေရ။ အက္တမ္ အခ်င္း(diameter)ေရ က်ေရာက္လာေရ အလင္းတန္း လုိင္းအလ်ား(wavelength)၏ ၁၀ ပံုတစ္ပံုနာင့္ ညီမွ်ပ်ာယ္ဆိုေက ျပန္႕ႀကဲမွဳကို စတင္ပါေရ။ (နီေရာင္ျခည္တန္း၏ လိုင္းအလ်ား အရွည္၊ အတိုမွာ မူတည္ျပီးေက လူ႕မ်က္စိက ဇာခ်င့္က အျပာ၊ ဇာခ်င့္ကအနီ စသျဖင့္ ခဲြျခားသိျမင္ျခင္းျဖစ္သည္။) ယင္းျပန္႕ႀကဲမွဳျဖစ္စိုင္ကို “ရဲေလ ျပန္႕ႀကဲမွဳ” (Rayleigh scattering)လို႕ ေခၚပါေရ။

နီေရာင္ျခည္၏ အေရာင္ေရ အေရာင္အမ်ိဳးမ်ိဳးဟိပါေရ။ လိုင္းအလ်ား ရွည္ကတ္ေတ အနီေရာင္၊ လိေမၼာ္ေရာင္၊ အ၀ါေရာင္ဟိေရ ေရာင္ျခည္တိကို လီထုထဲမွာ ဟိနိန္ေရ အက္တမ္တိက ေအေလာက္ ျပန္႕ႀကဲမပစ္ပါ။ လုိင္းအလ်ားတိုေရ အျပာေရာင္ေရာင္ျခည္တိကို က်ခါ လီထုထဲမွာ ဟိနိန္ကတ္ေတ ဓာတ္ေငြ႕အက္တမ္တိက စုပ္ယူျပီးေက အရပ္မ်က္ႏွာဘက္တုိင္းကို ျပန္ျပီးေက လြင့္ထုတ္ပီးပါေရ။ ေယခါ ယင္းအျပာေရာင္ နီေရာင္ျခည္တိက နိန္ရာအနန္႕ ပ်ံ႕ႏွံ႕လားပါေရ။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္ လလင္းႀကႀကင္းနိန္႕တိမွာ က်ေနာ္ရို႕ ေကာင္းကင္ကို ေမာ့ႀကည့္လိုက္တုိင္း တျခားအေရာင္တိကို မျမင္ဘဲ အျပာေရာင္ေကာင္းကင္ႀကီးကိုရာ ျမင္ရျခင္းျဖစ္ပါေရ။

မွီျငမ္းခ်က္
1. Science Made Simple, 'Why Is The Sky Blue?', http://www.sciencemadesimple.com/sky_blue.html, accessed December 27, 2009.
2. How Stuff Works, 'Why is the sky blue?', http://science.howstuffworks.com/nature/climate-weather/atmospheric/sky.htm, accessed December 27, 2009.

“မိုးေတာ” ဇာေႀကာင့္ အေရးပါရလဲ

မိုးေတာဇာေႀကာင့္အေရးပါလဲဆိုစြာကိုေတာ့ တျခားလူတိထက္ ရခုိင္သားတိက ပိုျပီးေက သိကတ္ပါဖို႕။ ဇာျဖစ္လို႕လဲဆိုေက ရခုိင္သူရခုိင္သားတိအတြက္ မိုးေတာထဲကနိန္ျပီးေက လူသံုးကုန္တိ၊ စားစရာတိ အမ်ားႀကီး ထြက္ဟိလို႕ ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းအျပင္ ေဂဟစနစ္အရလည္း မိုးေတာတိေရ အေရးပါပါေရ။ ဇာျဖစ္လို႕လဲဆိုေက မိုးေတာထဲမွာ တိရိစၦာန္၊ လူ၊ အပင္တိ တစ္ေယာက္ကို တစ္ေယာက္အျပန္အလွန္ မွီခိုနိန္ ထိုင္ နိန္ကတ္လို႕ပါ။ ေနာက္တဘက္မွာ ျဖစ္လဲက်င့္သံုး လာေရ စီးပြားကုန္သြယ္မွဳစနစ္တိကလည္း တစ္ ေယာက္နာင့္တစ္ေယာက္ အျပန္အလွန္ မွီခုိမွဳကို ပိုျပီးအားျပဳစီ ပါေရ။ ဥပမာ-အင္းဂလိပ္စီးပြားေရးပညာရွင္ အက္ဒမ္စမစ္(Adam Smith)အစပ်ိဳးခေရ လစ္ဘရယ္ စီးပြားေရးစနစ္ (Liberal Economics)ေရ ကမၻာမွာ အားေကာင္းလာခပါေရ။ လစ္ဘရယ္စီးပြားေရးပညာရွင္တိ က ေအပိုင္ခံယူထားစြာကို တြိရပါေရ။ “ႏိုင္ငံတိုင္းေရ ျမီအေနအထားအရေသာ္လည္းေကာင္း၊ လုပ္အား ကြ်မ္းက်င္မွဳနာင့္ လုပ္အားအင္အားေသာ္လည္းေကာင္း၊ ေငြေႀကးနာင့္ တျခားလူသားအရင္အျမစ္အရေသာ္ လည္းေကာင္း ကြဲျပားကတ္သည္။ ယင္းေႀကာင့္ကုန္ထုတ္ပစၥၫ္းတစ္ခုကို တျခားႏိုင္ငံတိထက္ ပိုမိုေကာင္းမြန္ ေအာင္ထုတ္လုပ္ႏုိင္ေရ ႏုိင္ငံတစ္ႏိုင္ငံသည္ ယင္းပစၥၫ္းကို အားျပဳထုတ္လုပ္သင့္သည္။ ယင္းပိုင္ပ်ာယ္ တျခား ႏိုင္ငံတိကလည္း မိမိရို႕ကြ်မ္းက်င္စြာ အေကာင္းဆံုးထုတ္လုပ္ႏိုင္သည့္ ကုန္ပစၥၫ္းကို အေလးထားထုတ္လုပ္ျပီး ကမၻာ့စ်ီးကြက္မွာ အျပန္အလွန္ဖလွယ္သင့္ႀကသည္။ ေအပိုင္ ႏိုင္ငံတကာ ကုန္သြယ္ဖလွယ္မွဳကသာလွ်င္ အေကာင္းမြန္ဆံုး ကုန္ပစၥၫ္းတိကို ရဟိႏိုင္ျပီး ကမၻာ့အႏွံ႕ခ်မ္းသာႀကြယ္၀မွဳကို ေဆာင္ႀကဥ္းပီးႏိုင္ေပမည္။” ဆိုလိုစြာက ေဆာ့၀ဲလ္ကို လံုျခံဳေကာင္းမြန္စြာ ထုတ္လုပ္ႏုိင္ေရ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုက ေဆာ့၀ဲလ္မ်ိဳးစံုကို ထုတ္လုပ္ျပီးေက ဆန္ထုတ္လုပ္ဖို႕ ရီခံျမီခံေကာင္းေရ ထုိင္းနာင့္ဗီယက္နမ္ႏုိင္ငံတိက ဆန္ကိုအားျပဳျပီး ထုတ္ပါေရ။ ျပီးမွ အျပန္အလွန္တင္ပို႕ေရာင္းခ်ျခင္းနာင့္ စီးပြားယွာကတ္ပါေရ။

ေယခါ မိုးေတာထဲက ထြက္ဟိေရ ကုန္ပစၥၫ္းတိကို မိုးေတာမဟိေရ ေဒသတိကို တင္ပို႕ေရာင္းခ်ကတ္ပါေရ။ ဥပမာ- အက္ေကြေဒါ (Ecuador)ႏုိင္ငံက ငွက္ေပ်ာ္သီးတိကို အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုကို တင္ပို႕ကတ္ပိုင္ပါ။ (ငွက္ေပ်ာ္သီးကို အေရွ႕ေတာင္အာရွက မိုးေတာထဲမွာ စတင္တြိဟိစြာလို႕ သိရပါေရ။) ယင္းပိုင္ပ်ာယ္ မိုးေတာက ထြက္ေတ တျခားစားကုန္တိလည္း အမ်ားႀကီးဟိပါေရ။ သီဟိုေစ့ကို အလယ္ပိုင္းနာင့္ ေတာင္အေမ ရိကတိုက္က အမ်ားႀကီး ထုတ္ပါေရ။ ေခ်ာကလစ္ထုတ္လုပ္ဖို႕လိုအပ္ေတ အေစ့တစ္မ်ိဳးကို မိုးေတာထဲမွာ ေပါက္ေတ ကေကးအို(cacao)ပင္က ရဟိပါေရ။ (အယင္ခါကတည္းကပင္ ေရွးဦး တုိင္းရင္းသားတိက ကေကးအုိပင္ကို အေမဇံုေတာအုပ္ထဲမွာ စတင္တြိဟိချပီးေက ယင္းကေကးအိုပင္က ရေရ အေစ့ကို အမွဳန္႕လုပ္ဂတ္ပါေရ။ ယင္းအေစ့မွဳန္႕ကို ကိုကိုးမွဳန္႕လို႕ ေခၚပါေရ။ ယင္းကိုကိုးမွဳန္႕ကို သႀကားနာင့္ ေရာပလိုက္ေက ေခ်ာကလစ္မွဳန္႕ျဖစ္လားပါေရ။ အယင္ေခါက္ စပိန္လူမ်ိဳးတိ အေမရိကတုိက္ကို အေျခခ်ဖို႕ လာဂတ္ေတခါ မက္စီကိုနယ္က ေဒသခံတုိင္းရင္းသားတိေရ ယင္းအမွဳန္႕နာင့္ ေဖ်ာ္ထားေရ အရည္ခါးခါးက ေသာက္သံုးနိန္ဂတ္စြာကို တြိရေရလို႕ မွတ္တမ္းတင္ထားခဖူးပါေရ။)

ယင္းပိုင္ပ်ာယ္ တျခားမိုးေတာထဲက အပင္တိကိုလည္း ေဆး၀ါးထုတ္လုပ္ဖို႕ အသံုးျပဳကတ္ပါေရ။ ငွက္ဖ်ားေရာ ဂါကို ကုသေရ ကြီႏုိင္(Quinine)ဆီးတစ္မ်ိဳးကို မိုးေတာထဲမွာဟိေရ အပင္တစ္မ်ိဳး၏ အေခါက္ကနိန္ ထုတ္လုပ္ ေတလို႕ သိရပါေရ။ ကင္ဆာေရာဂါကူး ဆီးစြမ္းေကာင္းတစ္လက္ကိုလည္း မဒါဂတ္စကားႏုိင္ငံက မိုးေတာထဲမွာ ေပါက္ေတ ပယ္ရီ၀င္ကယ္လ္ (Periwinkle)လို႕ ေခၚေရ အျမဲစိမ္းအပင္တစ္ပင္က ရဟိပါေရ။ သိပၸံပညာရွင္တိ က မိုးေတာထဲက သူရုိ႕မသိ သိေရ အပင္တိကို ေလ့လာအသံုးခ်ျပီးေက ကင္ဆာနာင့္ တျခားေရာဂါတိကို ကုသႏိုင္ဖို႕လို႕ ေမွ်ာ္လင့္နိန္ကတ္ပါေရ။

မိုးေတာထဲကေက်းပ်ာယ္ တျခားသစ္အမ်ိဳးအစားတိကိုလည္း ထုတ္ယူႏုိင္ပါေရ။ ဥပမာ- မေဟာ္ဂနီ၊ ကြ်န္းသစ္၊ လွပေရ ပရိေဘာဂထည္တိထုတ္လုပ္စြာမွာ သံုးေရ rosewood စေရ သစ္ပင္တိပါ။

လစ္ဘရယ္စီးပြားေရးစနစ္သစ္ေႀကာင့္ စီးပြားျဖစ္အျပန္အလွန္မွီတြယ္နိန္ကတ္ရေရအျပင္ သဘာ၀ပတ္၀န္း က်င္ ေဂဟစနစ္အရလည္း အျပန္အလွန္အက်ိဳးျပဳနိန္ကတ္ရပါေရ။ ဥပမာ-စက္ရံုအလုပ္ရံုတိက ထုတ္လုပ္ လိုက္ေတ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုဒ္တိကို အပင္တိက စုပ္ယူသန္႕ရွင္းပီးပါေရ။ တကယ္လို႕ ကာဗြန္ဒုိင္ေအာက္ ဆိုဒ္ထုတ္လုပ္မွဳက မေလ်ာ့ဘဲနာင့္ မိုးေတာထဲမွာ ဟိေရ အပင္တိရာ ခုတ္ထြင္ရွင္းလင္းလို႕ ေလ်ာ့လားခေက ကမၻာႀကီးက ပိုျပီးေက ပူလာဖို႕ ျဖစ္ပါေရ။ ေယခါ ရီးခဲတိ ပိုေပ်ာ္လာျခင္း၊ ပင္လယ္ရီမ်က္ႏွာျပင္ျမင့္တက္လာ ျခင္းနာင့္ တျခား မလိုလားအပ္ေတ ေဘးအႏၱာရယ္တိကို က်ေရာက္စီႏိုင္ပါေရ။

အဂုလက္ဟိအေနအထားအရ မိုးေတာတိေရ တစ္ရက္ထက္တစ္ရက္ ျပဳန္းတီးလာစြာကို တြိရပါေရ။ နိန္႕တိုင္းဆိုေရပိုင္ မိုးေတာထဲက သစ္ပင္တိကို စီးပြားျဖစ္သစ္ထည္တိရဟိဖို႕ ခုတ္လဲနိန္ကတ္ပါေရ။ ငွက္ေပ်ာပင္နာင့္ တျခားစားပင္သီးပင္တိစိုက္ဖို႕ဆုိျပီးေက တခ်ိဳ႕ကလည္း ေတာကို ယွင္းပလုိက္ကတ္ပါေရ။ အပင္တိကို ခုတ္လဲျပီးေက လမ္းေဖာက္ကတ္ပါေရ။ ယင္းကုန္ထုတ္က႑မွာ လုပ္ကိုင္ကတ္ေတ လူတိနိန္ ထိုင္ဖို႕ ျမိဳ႕ရြာအသစ္တိကို ေဆာက္လုပ္ကတ္ပါေရ။ ေယဇူးနာင့္ ေတာျပဳန္းပါေရ။ တခ်ိဳ႕ဆိုေက အပင္တိကို ခုတ္ရံုမက မီးပါတုိက္ပလုိက္ပါေရ။ အပင္တိလဲလို႕ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုဒ္စုပ္ယူမွဳနည္းရံုမက ကာဗြန္ဒိုင္ ေအာက္ဆိုဒ္ကိုပါ ထပ္ျပီးေက ထုတ္ပလိုက္ကတ္ပါသိေရ။

မိုးေတာလို႕ ဆိုေရပိုင္ မိုးေတာတိေရ မိုးရီအမ်ားႀကီးရဟိပါေရ။ အေမဇံုေတာတစ္ခုတည္းကပင္ ကမၻာ့မိုးရီ ထက္၀က္ေက်ာ္ကို သိုေလာင္ပီးထားပါေရ။ မိုးေတာထဲက အပင္တိေရ ရီကို ျမီးႀကီးထဲက စုပ္ယူျပီးေက လီထုထည္ကို မိုးတိမ္တိ၊ ျမဴတိအျဖစ္နာင့္ ျပန္ျပီးေက ထုတ္လႊင့္ပီးပါေရ။ မိုးေတာထဲက အပင္တိေရ ျမီႀကီးတိုက္စားျခင္းကိုလည္း ကာကြယ္ပီးထားပါေရ။ ကႏိုပီတိက မိုးရြာလို႕က်လာေရရီတိ ျမီသားနာင့္ ဒိုက္ရိုက္ထိျပီးေက တုိက္စားမွဳမဟိေအာင္ ကာကြယ္ထားပါေရ။ တခ်ိန္တည္းမွာပဲ အပင္ျမစ္တိကလည္း ျမီႀကီးကို ဖက္ဆုပ္ထားျပီးေက ျမီသားလႊင့္ပါမလားေအာင္ ကာကြယ္ပီးပါေရ။ မိုးေတာထဲက ျမီသားေရ ေအေလာက္ အာဟာရဓာတ္မမ်ားပါ။ အာဟာရဓာတ္အမ်ားစုက အပင္တိထဲမွာရာ သိုေလွာင္ျပီး ဟိနိန္တတ္ ပါေရ။ အပင္တိသီက်လားေကေတာင္မွ ယင္းအပင္သီတိက ျမီထက္မွာပဲ ေဆြးျမည့္ျပီးေက ေနာက္အပင္တိ ရွင္သန္ဖို႕အတြက္ အာဟာရဓာတ္တိကို ပီးပါေရ။ တကယ္လို႕ အပင္တိျပဳန္းတီးလားေက ေနာက္ထပ္အပင္တိ ရွင္သန္မွဳအားနည္းပနာ ျမီသားတုိက္စားမွဳကို အားေကာင္းစီပါဖို႕။ က်လာေရရီတိကို ဆုပ္ကိုင္ထားဖို႕ အပင္တိလည္း မဟိပ်ာယ္ျဖစ္လို႕ ယင္းရီတိေရ ျမီသားတိကို ယူေဆာင္ပ်ာယ္ ေခ်ာင္းတိ၊ ျမစ္တိ၏ ေအာက္ပိုင္းေဒသတိကို လွ်ပ္တျပက္ ရီလႊမ္းမိုးျခင္းတိကုိ ျဖစ္ေပၚစီပါဖို႕။ ေယခါ ျပည္သူတိ၊ တိရိစၦာန္တိ၏ အသက္အိုးအိမ္စီးစိမ္တိကို ပ်က္စီးဆံုးရွံဳးစီပါဖို႕။ ယင္းပိုင္ပ်ာယ္ အပင္တိမဟိေက သတၱ၀ါတိ နိန္ထုိင္ဖို႕ နိန္ရာ ေပ်ာက္လားျပီးေက ရွင္သန္ဖို႕ ခက္ခဲလာပါဖို႕။ လူအပါအ၀င္ တျခားသတၱ၀ါတိ၏ စားေရးေသာက္ေရးကို အခက္ႀကံဳစီပါဖို႕။ တိရိစၦာန္တိ၏ အေကာင္ေရ နည္းပါးလားစီပါဖို႕။ ယင္းအတြက္နာင့္ မိုးေတာေရ ေဂဟစနစ္တစ္ခုထဲမွာ တစ္ဦးကိုတစ္ဦး ကိုင္းကြ်န္းမွီ၊ ကြ်န္းကိုင္းမွီ အျပန္အလွန္မွီခိုနိန္ကတ္ေတ အပင္တိ၊ တိရိစၦာန္တိ၊ လူတိအတြက္ အေရးပါလွပါေရ။ မိုးေတာထဲက သယံဇာတတိကို ေရရွည္စားႏုိင္သံုးႏုိင္ဖို႕အတြက္ တတ္ႏိုင္သေလာက္ စနစ္တက် ကာကြယ္ထိန္းသိမ္းမွဳတိ ျပဳလုပ္သင့္ပါေရ။

မွီျငမ္းခ်က္
1. Stille, Darlene R.; 'Tropical Rain Forests', Grolier Publishing, Canada, 1999.
2. Rainforest Cocern, 'Why Are Rainforests Important?", accessed December 26, 2009.

“မိုးေတာ”ဆိုစြာက .....

အကြ်န္ရို႕ရခုိင္ျပည္မွာ လူသူမေပါက္ေတ နိန္ရာတိကို ေရာက္ေကေလ့ အစာရီစာျပတ္ျပီးေက သီဖို႕ဆိုစြာက ေကာင္းမလြယ္ပါ။ ဇာေႀကာင့္လဲဆိုေက ရခုိင္ျမီေရ ဗ်ာဒိတ္ေတာျမီလို႕ ဆိုကတ္ေတအတိုင္း ရခုိင္ျမီကို အမွီသဟဲျပဳျပီးေက ေပါက္ေရာက္နိန္ေရ စားစရာအပင္တိ ေပါေရပိုင္ ရခုိင့္ရီနာင့္ ကုန္းျမီမွာ နိန္ထိုင္ကတ္ေတ သတၱ၀ါတိေလ့ အမ်ားႀကီးဟိလို႕ပါ။ ကိုယ့္ျပည္မွာဟိခါက ဆံေတာ္ရွင္ဘုရားပဲြကိုအလားမွာ ေတာင္တက္ခရစြာကို သတိရမိပါယင့္။ လမ္းတေလွ်ာက္မွာ ေပါက္ေရာက္နိန္ကတ္ေစာ္အပင္တိ။ အနည္းဆံုး ငွက္ေပ်ာသီးစားျပီးေကေတာင္ နိန္လို႕ရပါေရ။ လမ္းေပ်ာက္ျပီးေက အစာငတ္ျပတ္ဖို႕ေစာ္ ပူဖို႕မလိုပါ။ ေျခေတာ္ရာဘက္ကို လားလခေကေလ့ ႀကံပင္တိ၊ ဇသီးပင္တိ။ နိန္ရာတိုင္းေရ ရခုိင္ျပည္ပိုင္ ေအပုိင္ရီခံျမီခံ ေကာင္းစြာ မဟုတ္ပါ။ ဥပမာ၊ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုက ေျမာက္ကယ္ရိုလိုင္းနား ျပည္နယ္မွာဆိုပါဖိ။ ယင္းျပည္နယ္ေရ သစ္ပင္တိနာင့္ စိမ္းလန္းလွေရ ျပည္နယ္တစ္ခုျဖစ္ပါေရ။ ေယေကေလ့ ယင္းသစ္အုပ္ေတာအုပ္ထဲကို လားခီလို႕ စားစရာ ယွာတြိဖို႕ ဆိုစြာက ေကာင္းမလြယ္ပါ။ သမင္ကိုသစ္အုပ္ႀကားထဲမွာတြိလို႕ ပစ္သတ္ျပီးေက စားဖို႕ဆိုေကေတာ့ တစ္မ်ိဳးပါ။ ပစ္ခြင့္မဟိေရ နိန္ရာမွာ လားပစ္ခီေကေတာ့ ေထာင္က်ဖို႕ရာ ပ်င္လီပါဖိ။ ဆိုလိုစြာက ရခုိင္ျပည္ေရ အပင္မ်ိဳးစံုတိ၊ ပန္းမ်ိဳးစံုတိ၊ သားရဲတိရိစၦာန္တိ ေပါမ်ားေရ ေဒသျဖစ္ပါေရ။ ဇာျဖစ္လို႕လဲဆိုေက ”အပူပိုင္းမိုးေတာ“ (Tropical Rain Forest)ဟိေရ ေဒသျဖစ္လို႕ပါ။ ကမၻာမွာဟိေရ အပင္နာင့္ တိရိစၦာန္မ်ိဳးစုတိ၏ ထက္၀က္ေလာက္ေရ ကမၻာ့ေျမမ်က္ႏွာသြင္ျပင္၏ ၆ ရာခုိင္ႏွဳန္း (အထက္ပံုပါ အစိမ္းရင့္ေရာင္ျခယ္ထားေရ ေဒသတိ)ေလာက္ပဲဟိေရ အပူပိုင္းမိုးေတာတိထဲမွာ နိန္ထုိင္ကတ္ပါေရ။

ေယေက မိုးေတာဆိုစြာက တျခားေတာတိနာင့္ ဇာကြာလဲ။ ကြာစြာကေတာ့ မိုးေတာလို႕ ေခၚေရပိုင္ မိုးအမ်ားႀကီးရလုိ႕ပါ။ အကြ်န္ရို႕ရခုိင္ျပည္ပိုင္ အေနာက္ေတာင္မုတ္သုန္မိုးေကာင္းေရ ေဒသတိပုိင္ပါပ်ာယ္။ မိုးေတာတိေရ အအီးပိုင္းေဒသမွာေလ့ ေပါက္ႏိုင္ပါေရ။ ဥပမာ- အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု၏ အေနာက္ေျမာက္ဘက္မွာဟိေရ ေတာတိကို evergreen rain forests “အျမဲစိမ္းမိုးေတာ” လို႕ ေခၚကတ္ပါေရ။ အီေကြတာနားတေလွ်ာက္က အပူပိုင္းမိုးေကာင္းေဒသတိမွာ ေပါက္ေတေတာတိကို “အပူပိုင္းမိုးေတာ”လို႕ ေခၚကတ္ပါေရ။ အထက္ပံုမွာ ေဖာ္ျပထားေရ အတုိင္း အာဖရိက၊ အလယ္ပိုင္းနာင့္ ေတာင္ပိုင္းအေမရိကတုိက္၏ တစိတ္တေဒသမွာ အပူပုိင္းမိုးေတာတိေပါက္နိန္ ေစာ္ကို တြိကတ္ရဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ ႀသစေႀတးလ်တိုက္၏ ေျမာက္ဘက္စြန္းေခ်မွာလည္း အပူပိုင္းမိုးေတာအခ်ိဳ႕ကို တြိႏိုင္ပါေရ။ အာရွတိုက္မွာဆိုေက အိႏၵိယ၏အေရွ႕ေျမာက္ပိုင္းကနိန္၊ ဘင္းဂလားေဒ့ရွ္၊ ရခုိင္ကမ္းေျမာင္ေဒသကနိန္တဆင့္ ထိုးဘက္ မေလးရွား၊ ဂ်ာဗားနာင့္ ေဘာ္နီယိုကြ်န္းစုအထိ အပူပိုင္းမိုးေတာတိ တည္ဟိနိန္ကတ္ပါေရ။ ဘင္းဂလားေဒ့ရွ္ဆိုေက ကမၻာမွာ ျပားေတာ(mangrove forests)အမ်ားဆံုးဟိေရ ေဒသျဖစ္ပါေရ။ ကမၻာ့အႀကီးဆံုး အပူပိုင္းမုိးေတာဟိေရေဒသ ကေတာ့ေက အေမဇံု (Amazon)ေတာအုပ္ႀကီး ျဖစ္ပါေရ။ ကမၻာ့ဒုတိယအရွည္ဆံုးျမစ္ျဖစ္ေတ အေမဇံုျမစ္၏ ျမစ္၀ွမ္းေဒသနာင့္ ယင္းျမစ္လက္တက္တိ ၀န္းက်င္မွာ ေပါက္ေရာက္နိန္ေရ ယင္းေတာအုပ္ႀကီးေရ ကမၻာ့အပင္နာင့္ငွက္တိ၏ ငါးပံုတစ္ပံုစာအတြက္ နားခုိေရ အသိုက္အျမံဳႀကီးတစ္ခုေလ့ ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းေဒသမွာပဲ ကမၻာ့ႏို႕တုိက္သတၱ၀ါ(mammal)၏ ၁၀ပံု ၁ပံုေစာ္လည္း နိန္ထုိင္ကတ္ပါေရ။

မိုးသစ္ေတာသို႕အလည္တစ္ေခါက္
ေတာဆိုလို႕ တိရိစၦာန္တိ ေအာ္သံတိနာင့္ လႊမ္းျပီးေက ဆူနီစြာမဟုတ္ပါ။ ေကာင္းတိတ္ဆိတ္လွပါေရ။ ျမီမ်က္ႏွာက စြတ္စိုနိန္ျပီးေက ျမီ၏ အထက္အလႊာပိုင္းမွာ က်ဳပ္(ရံႊ)တိမ်ားတတ္ပါေရ။ ပင္စည္အႀကီးသန္နာင့္ အပင္တိဟိျပီးေက ယင္းအပင္မွာပ်ာယ္ အပင္ေခ်တိ ေပါက္နိန္စြာကိုလည္း တိြကတ္ရပါဖို႕။ အပင္တိက ရွည္ျပီးေက အကိုင္းတိကနိန္ျပီးေက ႏြယ္ႀကိဳးတိ တဲြေလာင္းက် နိန္တတ္ပါေရ။ အပင္ထိပ္က အရြက္အခက္ တိေရ နီေရာင္ျခည္ကို ကာကြယ္နိန္ပါဖို႕။ ယင္းပိုင္ေသွ်ာင္ အလင္းနည္းျပီးေက အရိပ္ရနိန္တတ္ပါေရ။ သစ္ပင္ထက္တိမွာ ငွက္မ်ိဳးစံုတိေလ့ နားခိုနိန္ကတ္ပါဖို႕။ ဥပမာ-အလယ္ပိုင္းအေမရိကတိုက္က ဘလိစ္(Belize)ႏိုင္ငံမွာဟိေရ မိုးေတာတိထဲမွာဆိုေက အ၀ါေရာင္ေခါင္းထိပ္ေခ်ပါေရ ႀကက္တူေရြးတိ အပင္ထက္မွာ စခန္းခ်နိန္တတ္ပါေရ။ ယင္းပုိင္ပ်ာယ္ ပိုးစုန္းႀကဴးတိ၊ ကေကာင္းငယ္လြန္းေရ ပိုးမႊားတိေလ့ အမ်ားႀကီးတြိရပါဖို႕။ တျခားတိရိစၦာန္တိဆိုေကလည္း အျမင့္မွာ ၀ွက္နိန္ေက၀ွက္၊ မ၀ွက္ေက ျမီေအာက္မွာ၀ွက္နိန္ကတ္ပါလိမ့္ေမ။

အပူပိုင္းမိုးေတာဟိ တိရိစၦာန္တိ
အထက္မွာ ေဖာ္ျပခေရပိုင္ မိုးေတာထဲမွာ တိရိစၦာန္အမ်ိဳးအစားတိ အမ်ားႀကီးနိန္ထိုင္ကတ္ပါေရ။ ဖားတိ၊ ပင့္ကူတိက အရြက္တိကိုကာျပီးေက ၀ွက္နိန္ကတ္ပါလိမ့္ေမ။ ေျမြတိကေလ့ ျမီႀကီးထက္မွာ တရိရိ လားနိန္ျပီးေက တခ်ိဳ႕ကလည္း ပင္စည္တိကို ပတ္ထားတတ္ပါေရ။ ပရြက္ဆိတ္၊ ႀကံပိုး (beetle)၊ ျခ(termite)တိကလည္း သစ္ေခါက္နာင့္ ျမီးသားတိထဲမွာ နိန္ထိုင္နိန္တတ္ပါေရ။ အရြက္တိကိုဦးစားပီးစားေရ slothလို႕ေခၚေရ ေမ်ာက္တစ္မ်ိဳး၊ ပရြက္ဆိတ္နာင့္ ျခတိကို ဦးစားပီးစားေရ anteater သတၱ၀ါတိကလည္း အပင္ထက္တိမွာ တဲြေလာင္းခုန္ ကဇတ္နိန္ကတ္ပါဖို႕။ ေတာ၀က္တိကလည္း အပင္ျမစ္ေခ်တိကို ႏွာေခါင္းနာင့္ ခ်ခရြာျပန္ေအာင္ လွန္ျပီးေက အစာယွာနိန္စြာကိုလည္း တြိကတ္ရပါဖို႕။ ေမ်ာက္နာင့္ စိုင္းစားဥာဏ္ဟိေရ တျခားတိရိစၦာန္တိလည္း မုိးေတာထဲမွာ နိန္ကတ္ပါေရ။ အလယ္ပိုင္းနာင့္ ေတာင္ပိုင္းအေမရိကတုိက္တိမွာ ဆိုေက အေကာင္ငယ္ေရ ပင့္ကူေမ်ာက္တိနာင့္ မ်က္ျဖဴေမ်ာက္တိကိုလည္း အပင္ထိပ္တိမွာ တဲြေလာင္းခုိလို႕ တြိရပါဖို႕။ ယင္းပိုင္ပ်ာယ္ ႀကက္တူေရြးနာင့္အေရာင္မ်ိဳးစံု ငွက္တိ၊ အာဖရိကတို္ကမွာဆိုေက ေကာင္းသန္ေရ ေဂၚရီလာတိနာင့္ ခ်င္ပန္ဇီတိ၊ မဒါဂတ္စကား(Madagascar)နာင့္ ကိုမိုရိုစ္ကြ်န္းစု(Comoros)မွာဆိုေက ေႀကာင္ေခ်တိပုံစံဟိေရ အမီႊးဖဖြားနာင့္ လန္မာ (Lemur)သတၱာ၀ါတိကိုလည္း တြိကတ္ရပါဖို႕။

မိုးသစ္ေတာထဲမွာဟိေရ ျမစ္တိဆိုေကလည္း သက္ဟိသတၱ၀ါတိနာင့္ ျပည့္လွ်ံနိန္စြာကိုလည္း တြိရပါေရ။ အီလက္ထရစ္ ငါးရွဥ့္ရွည္တိက သူ႕ရို႕ကုိယ္ကနိန္ျပီးေက အီလက္ထရစ္(electric)ဓာတ္တိကို အစာယွာစြာမွာေသာ္လည္းေကာင္း၊ ကိုယ့္ကိုယ္ကို ကာကြယ္စြာမွာလည္းေကာင္း သံုးစြာကိုလည္း တြိရပါဖို႕။ ပုိင္ရန္းဟတ္စ္(Piranhas)လို႕ေခၚေရ ကေကာင္းခြ်န္ေရ သြားဟိေရ ငါးတစ္မ်ိဳးကိုလည္း တြိရပါဖို႕။ အထူးသျဖင့္ အေမဇံုေတာထဲက ကန္တိနာင့္ျမစ္တိထဲမွာ ယင္းငါးတိ အနိန္မ်ားပါေရ။ ညဥ့္ခါက်ေကေတာ့ခါ မုိးေတာက ပိုျပီးေက အသက္၀င္လွဳပ္ယွားလာစြာကိုလည္းတြိရပါေရ။ အေရအတြက္ သန္းေက်ာ္ဟိေရ ပိုးမႊားေခ်တိက လီထက္မွာ ယိမ္းကလို႕၊ ပုိးဖလံ (moth)တိက ပန္း၀တ္ရည္တိကို ေသာက္သံုးလို႕၊ လင္းဆဲြတိက နိန္ခင္းအိပ္ခ်ိန္ကနိန္ႏိုးထျပီးေက အစာယွာခရီးကို ထြက္ခြာပ်ံသန္းနိန္ကတ္စြာကိုလည္း တြိရပါဖို႕။

အေမရိကတိုက္က က်ားသစ္(jaguar)တိဆိုေက ျမီထက္မွာ လားနိန္ကတ္ေတ ေတာ၀က္တိ၊ တျခားႏို႕တုိက္သတၱ၀ါတိကို လိုက္လံယွာေဖြစားေသာက္တတ္ပါေရ။ အာရွနာင့္ အာဖရိကတုိက္က က်ားသစ္(leopard)တိက်ခါေတာ့ေက အပင္ထက္တိကို တက္ျပီးေက ေမ်ာက္တိ၊ ငွက္တိနာင့္ ေျမြတိကုိ လုိက္ယွာစားသံုးကတ္စြာကို ေလ့လာသိဟိရပါေရ။

အပူပိုင္းမိုးေတာဟိ အပင္တိ

အထက္မွာ ေဖာ္ျပခေရပိုင္ အပူပိုင္းမိုးေတာထဲမွာ အပင္အမ်ိဳးအစားတိ အမ်ားႀကီးေပါက္ေရာက္ရွင္သန္ကတ္ပါေရ။ တခ်ိဳ႕အပင္တိေရ ႀကီးမားျပီးေက အျမင့္ဆိုစြာလည္း အထပ္၂၀ တိုက္တိေလာက္ဟိပါေရ။ ယင္းပိုင္ရွည္ႏိုင္စြာကလည္း အပင္မွာဟိေရ အေခါက္တိက ေကာင္းထူလို႕ပါ။ အပင္ႀကီးကို မွီခုိျပီးေက ေပါက္နိန္ေရ အပင္ေခ်တိကို ေယဘုယ်အားျဖင့္ လီပင္(air plant)လို႕ ေခၚကတ္ပါေရ။ ဥပမာ သစ္ခြပန္းတိပါ။ သစ္ခြပန္းတိေရ မိုးေတာထဲမွာဟိေရ အပင္အကိုင္းအခက္တိထက္မွာ ရွင္သန္ေရ လီပန္း တစ္မ်ိဳးျဖစ္ပါေရ။ အပင္အမ်ားႀကီးေရ ရွင္သန္ဖို႕အတြက္ ျမီးႀကီးကနိန္ျပီးေက ရီနာင့္ တျခားအာဟာရတိကို စားသံုးရပါေရ။ ေယေကေလ့ ယင္လီပင္တိက်ေရခါ ရီကို လီထုထဲက ရယူသံုးစဲြပါေရ။ ယင္းပုိင္ပ်ာယ္ အစားအစာတိကိုလည္း လီက သို႕မဟုတ္ အနားမွာ ပုပ္သိုးနိန္ေရ အပင္အဆြီးအက်န္တိက နိန္တဆင့္ ရယူစြာကို တြိရပါေရ။ သစ္ႏြယ္(woody vine)ေခၚေရ အသားထူထူႏြယ္ပင္တိဆိုေကလည္း အပင္ကနိန္တဲြေလာင္းက်မနိန္ဘဲ နာင့္ ယင္းပင္မအပင္ကို ရစ္ခြယ္ပတ္ထားစြာကိုလည္း တြိရတတ္ပါေရ။

မိုးေတာထဲက အလႊာတိ
မိုးေတာတစ္ခုမွာ သူ႕အျမင့္အလုိက္ အလႊာတိ ဟိပါေရ။ အျမင့္ဆံုးမွာဟိေရ အပင္ထိပ္က သစ္ရြက္တိဟိနိန္ေရ အလႊာကို ကႏိုပီ(canopy)အလႊာလို႕ ေခၚပါေရ။ တိရိစၦာန္အမ်ားစုေရ ယင္းကႏိုပီအလႊာမွာ နိန္ထိုင္ကတ္စြာကို တြိရပါေရ။ ယင္းေအာက္ကအလႊာကို understory လို႕ေခၚကတ္ပါေရ။ တနည္းအားျဖင့္ဆိုေက အလယ္လႊာပါ။ ယင္းမွာ ပင္စည္တိ၊ လီပင္တိနာင့္ သက္ငယ္အပင္တိကို တြိရပါေရ။ ေအာက္ဆံုးအလႊာကေတာ့ခါ ႀကမ္းျပင္အလႊာပါ။ ႀကီးျပင္မွာ ေပါက္ေရာက္ေတ အပင္အမ်ိဳးအစားတိက ေအေလာက္ မမ်ားပါ။ ဇာျဖစ္လို႕လဲဆိုေက မိုးေတာထဲက ျမီးသားေရ ပါးလြန္းနိန္လို႕ပါ။ နီေရာင္ျခည္ရမွဳလည္း အားနည္းပါေရ။ ယင္းအတြက္နာင့္ မိုးေတာထဲက ျမီႀကီးထက္မွာ တခ်ိဳ႕အပင္တိကလဲြလို႕ မ်ားေသာအားျဖင့္ သီနိန္ေရ အပင္တိကိုရာ တြိရစြာမ်ားပါေရ။ မိုးေတာထဲမွာ ေပါက္ေရာက္နိန္ကတ္ေတ အပင္တိ၏ အျမစ္ေရ ျမီေအာက္ကို အမ်ားႀကီးထိုး၀င္မနိန္တတ္ပါ။ ယင္းပုိင္ေသွ်ာင္ ရီနာင့္အစားအစာအမ်ားစုကို အထက္ျမီသားပါးေခ်ကနိန္ အဓိကရဟိစြာကိုလည္း ေလ့လာတြိဟိရပါေရ။

မွီျငမ္းခ်က္
1. California Institute of Technology, 'Where are the Rainforests?', , accessed on December 20, 2009.
2. Stille, Darlene R.; 'Tropical Rain Forests', Grolier Publishing, Canada, 1999.
3. Wikipedia, 'Jaguar', , accessed December 22, 2009.
4. Wikipedia, 'Leopards', , accessed December 22, 2009.
5. Consumer Energy Report, 'Electric eel can provide a charge to the World's Energy Problems' , accessed December 22, 2009.

မိုးတိမ္တစ္ခုမွာ ရီဇာေလာက္ပါလဲ

မိုးတိမ္အမ်ိဳးအစားမွာ မူတည္ျပီးေက ရီဇာေလာက္ပါလဲဆိုစြာ ကဲြျပားပါေရ။ ဥပမာ-သာမန္ အလ်ား၊ အနံ မီတာ ၃ ေထာင္(၂မိုင္) စီနာင့္ အျမင့္ မီတာ ၁ ေသာင္းဟိေရ မိုးတိမ္တစ္ခုဆိုပါဖိ။ ယင္းမိုးတိမ္ေရ မိုးတိမ္အမ်ိဳးအစားတိထဲက cumulonimbus (အထက္ပံုပါအတိုင္း)လို႕ ေခၚေရ မိုးတိမ္ေခ်တိစုျပီးေက သိပ္သည္းလာေရ မိုးတိမ္အမ်ိဳးအစားဆိုပါဖိ။ တကယ္လို႕ ကုဗမီတာ ၁ မီတာစီဟိေရမိုးတိမ္ထုထည္မွာ သုညဒသမ ၅ ကုဗစင္တီမီတာစီ ရီဟိေက ယင္းမိုးတိမ္တစ္ခုလံုးမွာ ရီစုစုေပါင္း ၄၅ ကုေဋ ကုဗစင္တီမီတာ ဟိဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ တနည္းအားျဖင့္ဆိုေက ရီကန္ေခ်တစ္ကန္ကို ျပည့္လွ်ံႏုိင္ေလာက္ေတ ရီဂါလံ ၁၃ သန္းကို မိုးအျဖစ္ထုတ္လုပ္ပီးႏိုင္ဖို႕ျဖစ္ပါေရ။

*ဓာတ္ပံု။ ။ http://blogs.sun.com/staso/resource/cumulonimbus-cloud-akbhhf-sw.jpg

နယူးကလီးယား စြမ္းအင္

အကြ်န္ရို႕အေခ်ခါက သိပၸံဘာသာရပ္မွာ သင္ခရပါေရ။ “အရာ၀တၱဳအားလံုးကို ေကာင္းအားေကာင္းေရ မွန္ဘီလူးပါမွျမင္ႏိုင္ေရ၊ ေကာင္းငယ္ေရအက္တမ္တိနာင့္ ဖဲြ႕စည္းထားေရ”လို႕ သင္ခရပါေရ။ ယင္းခ်င့္ကို လူတိုင္းမွတ္မိကတ္ဖို႕လို႕ ထင္ပါေရ။ ယင္း ကေကာင္းငယ္ေရ အက္တမ္၏ ခလယ္ေဂါင္မွာ နယူးကလီးယား(nucleus) ဟိေရဆိုစြာကိုလည္း သိကတ္ပါဖို႕။ ယင္းနယူးကလီးယား ခလယ္ေဂါင္မွာ ဆက္လက္တည္ျမဲတည္ဟိနိန္ဖို႕ အလြန္တရာမွ အားေကာင္းေရ အားတိက ထိန္းခ်ဳပ္ထားပါေရ။ ယင္းတြက္ေႀကာင့္လည္း နယူးကလီးယားကို ထက္ျခမ္းခဲြလုိက္ေက အားတိအမ်ားႀကီးပါေရ စြမ္းအင္ကို ထုတ္လြင့္ပီးပါေရ။ နယူးကလီးယားတစ္လံုးတည္းက ထုတ္လြတ္စြာ စြမ္းအင္ေတာင္ ကေကာင္းမ်ားပါေရ။ ယင္းပိုင္ပ်ာယ္ နယူးကလီးယားအလံုးေပါင္းမ်ားစြာကို စိတ္ျခမ္းလုိက္ျပီးေက ထုတ္လႊတ္လိုက္ေတ စြမ္းအင္တိကို စုေဆာင္းထားလုိက္ေက လုပ္ငန္းကိစၥတစ္ခုခုကို လည္ပတ္ျပီးေျမာက္ႏုိင္ဖို႕ “နယူးကလီးယား ဓာတ္အား” (nuclear power) ကို ရဟိပါေရ။

နယူးကလီးယားကို စိတ္ျခမ္းျခင္း
နယူးကလီးယားကို ဇာပိုင္စိတ္ျခမ္းလဲဆိုစြာကို ယွင္းျပဖို႕အတြက္ကေတာ့ အေျခခံ အက္တမ္ဖဲြ႕စည္းပံုကို စိေကေခ် သိထားဖို႕ေတာ့ လုိပါဖို႕။ (ဓာတုေဗဒ ေကာင္းဆန္လားႏိုင္လို႕ စိတ္ရွည္ရွည္နာင့္ ဖတ္ဖို႕ေတာ့ လုိပါဖို႕။) အက္တမ္တစ္လံုးစီမွာ အီလက္ထရြန္တိ (electrons)နာင့္ နယူးကလီးယားတစ္လံုးစီပါေစာ္ကို လူတိသိကတ္ပါဖို႕။ ေယေကေလ့ နယူးကလီးယား၏အလီးခ်ိန္(mass)ေရ ယင္းအက္တမ္တစ္ခုလံုး၏ အလီးခ်ိန္အားလံုးနီးပါးေလာက္ ဟိနိန္ပါေရ။ တဘက္မွာ အက္တမ္တစ္ခုလံုး၏ထုထည္ေရ နယူးကလီးယား၏ ထုထည္ထက္ အဆေပါင္း တစ္ထရီလီယံထိႀကီးနိန္ပါေရ။ တနည္းအားျဖင့္ေျပာရဖို႕ဆိုေက နယူးကလီးယားေရ ထုထည္ငယ္သေလာက္ အလီးခ်ိန္က ေကာင္းလီးပါေရ။ ယင္းပိုင္ ကေကာင္းငယ္ေရ နိန္ရာမွာ ကေကာင္း ႀကီးေရ အလီးခ်ိန္ကို ထိန္းခ်ဳပ္ထားဖို႕အတြက္ ကေကာင္းႀကီးမားေရ အားတစ္ခုဟိနိန္လီရပါဖို႕။ ယင္းအားကို “နယူးကလီးယားအား” (nuclear force) လို႕ေခၚျပီးေက ယင္းႀကီးမားေရအားတိကို သဘာ၀အေလ်က္ အံတုျပီးေက အက္တမ္တစ္လံုးသူ႕ဘာသာသူ ကဲြလားဖို႕ ေကာင္းခဲယဥ္းပါေရ။ (သိပၸံပညာရွင္တိ၏အဆိုအရ သဘာ၀အေလ်ာက္ ယင္းပိုင္ကြဲလားခစြာေရ တစ္ခါတည္း ဟိဖူးေရလို႕ ေျပာပါေရ။ လြန္ခေရ ႏွစ္ေပါင္း ၂ ကုေဋ ေလာက္က အာဖရိကမွာ ယင္းပိုင္ ယူေရနီယံအက္တမ္တစ္လံုး ကဲြဖူးေရလို႕ ေျပာကတ္ပါေရ။)

အားေကာင္းေရ nuclear forcesတိကို စိတ္ျခမ္းဖို႕ေစာ္ေရ ေကာင္းမလြယ္ေစာ္ကိစၥႃဖစ္ပါေရ။ နယူကလီးယား၏ အရြယ္အစားကို မူတည္ျပီးေက nuclear forcesတိလည္း ကြဲျပားေရ အတြက္နာင့္ စိတ္ျခမ္းစြာမွာလည္း ဇာေလာက္ခက္ေတ ဇာေလာက္လြယ္ေလ ဆိုစြာေလ့ ဟိပါသိေရ။ နယူးကလီးယားအရြယ္အစားႀကီးလီ nuclear forcesတိ အားနည္းလီျဖစ္ပါေရ။ ဥပမာ - ကာဗြန္ (carbon)အက္တမ္တိမွာပါေရ နယူးကလီးယားအရြယ္အစားေရ ငယ္ေရအတြက္နာင့္ အားေကာင္းေရ nuclear forcesတိနာင့္ ဖဲြ႕စည္းထားပါ ေရ။ (ကာဗြန္၏ နယူးကလီးယားမွာ “နယူးကလီးယြန္း” (nucleons)လို႕ေခၚေရ အမွဳန္(particle)ေခ် ၁၂လံုးပဲ ပါပါေရ။) ယင္းပိုင္ေသွ်ာင္ ကာဗြန္မွာပါေရ နယူးကလီးယားကို စိတ္ျခမ္းရစြာလည္း ေကာင္းခက္ပါေရ။

နယူးကလီးယားကို စိတ္ျခမ္းေရ လုပ္ေဆာင္ခ်က္တစ္ခုလံုးကို အင္းဂလိပ္ပိုင္ fissionလို႕ ေခၚပါေရ။ fissionလုပ္ ဖို႕ နယူးကလီးယားစြမ္းအင္ထုတ္လုပ္ဖို႕စက္ရံုမွာ U-235 လို႕ေခၚေရ ယူေရနီယံ သတၱဳတစ္မ်ိဳးလိုပါေရ။ U-235 ေရ အလြန္ရွားပါးေရ သတၱဳအမ်ိဳးအစားတစ္ခုလည္း ျဖစ္ပါေရ။ U-235လို႕ေခၚေရအတုိင္း ယင္းအက္တမ္၏ နယူးကလီးယားမွာ နယူးကလီးယြန္း၂၃၅လံုး ပါပါေရ။ သာမန္နယူးကလီးယား အရြယ္အစားနာင့္ ႏွိဳင္းယွဥ္လုိက္ ေက ႀကီးေရလို႕ ေျပာရပါဖို႕။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္လည္း nuclear forcesတိ အားနည္းလို႕ စိတ္ျခမ္းရစြာမွာ တျခားအမ်ိဳးအစားတိထက္ ပိုလြယ္စြာပါ။ စိတ္ျခမ္းဖို႕အတြက္ သိပၸံပညာရွင္တိေရ “နယူထရြန္”(neutron) လို႕ေခၚေရ အမွဳန္ေခ်တိကို ယူေရနီယံထက္ကို ပစ္လႊတ္ရပါေရ။ ပစ္လႊတ္လုိက္ေတ neutronsတိေရ U-235 မွာ ပါေရ နယူးကလီးယားကို လားတုိက္ေတအခါ နယူးကလီးယား၏ ပံုသ႑ာန္ေရ စက္၀ုိင္းပံုသ႑ာန္ဟိနိန္ စြာကနိန္ျပီးေက ႀကက္ဥပိုင္ ေဘးကားထြက္ျပီးေက ေယာင္းလားပါေရ။ ယင္းပိုင္ ေဘးကို ကားထြက္ယင္းနာင့္
တခ်ိန္မွာ နယူးကလီးယားေရ ႏွစ္ျခမ္းကဲြလားပါေရ။

ယင္းပိုင္ႏွစ္ျခမ္းကြဲေရအခ်ိန္မွာ အီလက္ထရြန္ ဗို႕ဒ္(volt) သန္း၂၀၀ နာင့္ညီမွ်ေရ စြမ္းအင္ကို ထုတ္လုပ္ပီး ပါေရ။ ယင္းစြမ္းအင္ကို ထိန္းသိမ္းျပီးေက နယူးကလီးယားလွ်ပ္စစ္မီးထုတ္စက္ရံုကို လည္ပတ္စီပါေရ။ အက္တမ္တစ္လံုးမွာဟိေရ နယူးကလီးယားကို ထက္ျခမ္းခဲြလို႕ ထြက္လာေရအားေရ ေက်ာက္မီးေသြးပါေရ အက္တမ္းတစ္လံုးကို မီးတုိက္လုိ႕ထြက္လာေရ စြမ္းအင္ထက္ အဆေပါင္း ၁၀ သန္း၀န္က်င္ ပိုမ်ားပါေရ။ တနည္းအားျဖင့္ဆိုေက ယူေရနီယန္ ၁ ကီလိုဂရမ္ (၂ ဒသမ ၂ ေပါင္)ကို ထက္ျခမ္းခဲြလို႕ ထြက္လာေရ နယူးက လီးယား စြမ္းအင္ေရ ၀ပ္ ၁၀၀ ဟိေရ မီးလံုးကို ႏွစ္ေပါင္း ၆၉၀ ႀကာေအာင္ မီးထြန္းႏိုင္ပါေရ။

ကမၻာတ၀ွမ္းက နယူးကလီးယား ဓာတ္အား
“နယူးကလီးယားဓာတ္အားကို အသံုးျပဳျပီးေက လွ်ပ္စစ္မီးအျဖစ္နာင့္သံုးလို႕ရေရ” ဆိုေရ နည္းပိုင္ညာကို သိဟိလာကတ္စြာေရ ႏွစ္ေပါင္း ၅၀ ေက်ာ္လာပ်ာယ္ျဖစ္ပါေရ။ တျခားစြမ္းအင္ အရင္းအျမစ္တိျဖစ္ေတ ေက်ာက္မီးေသြး၊ ေရအားလွ်ပ္စစ္၊ ရီနံဆီတိနာင့္ ႏွိဳင္းယွဥ္လုိက္ေကေတာ့ မႀကာသိလို႕ ေျပာရပါဖို႕။ (နာေမႀကီး ရီအားလွ်ပ္စစ္စက္ရံုးႀကီးတစ္ခုျဖစ္ေတ “ဟူဗာ”ဆည္ (Hoover Dam) ေရအားလွ်ပ္စစ္စက္ရံုကို ၁၉၃၀ ၀န္းက်င္က စတင္ေဆာက္လုပ္ခပါေရ။ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု၏ ပထမဆံုး ေက်ာက္မီးေသြးသံုး လွ်ပ္စစ္ထုတ္လုပ္ေရး စက္ရံုကို ၁၈၀၀ ခုႏွစ္ေႏွာင္းပိုင္းမွာ တည္ေဆာက္ခကတ္ပါေရ။ ) နယူးကလီးယား လွ်ပ္စစ္စက္ရံု (nuclear power plant)အမ်ားစုကို ၁၉၆၀၊ ၁၉၇၀ ႏွစ္တိက စတင္အေကာင္အထည္ေဖာ္ခ ကတ္ပါေရ။ ဓာတ္ေပါင္းဖို အမ်ားစုကေတာ့ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုနာင့္ အေနာက္ဥေရာပေဒသတိမွာ တည္ဟိကတ္ပါေရ။ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု၏ အသစ္ဆံုး နယူးကလီးယားလွ်ပ္စစ္စက္ရံုကေတာ့ ၁၉၉၆ခုႏွစ္က စတင္လည္ပတ္ခပါေရ။

ေယေကေလ့ ကမၻာ့လွ်ပ္စစ္မီးထုတ္လုပ္ေရးစက္ရံုအမ်ားစုေရ ေက်ာက္မီးေသြးသံုးတိ ျဖစ္ပါေရ။ ယူေရနီယံကို စိတ္ျခမ္းျပီးေက လွ်ပ္စစ္ဓာတ္အား ထုတ္လုပ္ေတ စက္ရံုတိမဟုတ္ကတ္ပါ။ ေယေကေလ့ လြန္ခေရ ႏွစ္ေပါင္း၃၀နာင့္ ယွဥ္ႀကည့္လိုက္ေကေတာ့ နယူးကလီးယားစြမ္းအင္ကို ပိုထုတ္လာကတ္ေတလို႕ ဆိုရပါဖို႕။ ၁၉၇၁ ခုႏွစ္၊ နယူးကလီးယားလွ်ပ္စစ္စက္ရံုတိ စတင္ထြန္းကားေရေခတ္က နယူးကလီးယားစြမ္းအင္ေရ ကမၻာ့လွ်ပ္စစ္မီးသံုးစဲြမွဳ၏ ၂ ဒသမ ၁ ရာခုိင္ႏွဳန္းကိုရာ ပံ့ပိုးပီးခပါေရ။ ယင္းေနာက္ပိုင္းမွာ ကမၻာ့စြမ္းအင္ သံုးစဲြမွဳ ကလည္း အဆေပါင္းအမ်ားႀကီးထိုးတက္လာခလို႕ နယူးကလီးယားစြမ္းအင္အသံုးျပဳမွဳကလည္း မ်ားျပားလာ လတ္ပါေရ။ အဂုဆိုေက ကမၻာ့တ၀ွမ္းလွ်ပ္စစ္မီးလိုအား၏ ၁၆ ရာခုိင္ႏွဳန္းကို နယူးကလီးယားလွ်ပ္စစ္မီးစက္ရံုတိ က ျဖည့္ဆည္းပီးနိန္ကတ္ရပါေရ။

ကမၻာတစ္ခုလံုးမွာ နယူးကလီးယားလွ်ပ္စစ္မီးစက္ရံုေပါင္း ၄၄၀ ဟိပါေရ။ စက္ရံုတည္ဟိေရ ႏိုင္ငံေပါင္း ၃၁ ႏိုင္ငံထဲက ၁၇ ႏုိင္ငံေရ (ဥပမာ - ဂ်ပန္၊ ဂ်ာမနီ၊ ဖင္လန္) ယင္းသူရို႕ လုိအပ္ေတစြမ္းအင္၏ အနည္းဆံုး ၂၅ ရာခုိင္ႏွဳန္းကို နယူးကလီးယားဓာတ္အားက ရဟိနိန္ကတ္စြာျဖစ္ပါေရ။ ဘယ္လ္ဂ်ီယံ၊ ဘူေဂးရီးယား၊ ဟန္ေဂရီ၊ ဆလိုဗက္ကီးယား၊ ေတာင္ကိုးရီးယား၊ ဆြီဒင္၊ ဆြစ္ဇာလန္၊ ဆလိုေဗးနီးယား နာင့္ ယူကရိန္းႏိုင္ငံတိဆိုေက သူရို႕ႏိုင္ငံ၏စြမ္းအင္လိုအပ္ခ်က္ သံုးပံုတစ္ပံုေက်ာ္အတြက္ နယူးကလီးယားလွ်ပ္စစ္စက္ရံုတိကို မွီခိုနိန္ကတ္ရပါေရ။ ျပင္သစ္၊ လစ္သူေယးနီးယားနာင့္ တခ်ိဳ႕ႏုိင္ငံတိဆိုေက ပိုေတာင္ဆိုးပါေရ။ နယူးကလီး ယား ဓာတ္အားက သူရို႕၏စြမ္းအင္လိုအပ္ခ်က္ ၇၀ ရာခုိင္ႏွဳန္းေက်ာ္ကို ျဖည့္ဆည္းပီးနိန္စြာျဖစ္ပါေရ။ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုကေတာ့ခါ ကမၻာမွာ နယူးကလီးယားဓာတ္အားပီးစက္ရံု အဟိဆံုးႏိုင္ငံျဖစ္ပါေရ။ ေယေကေလ့ သူ႕ႏိုင္ငံ၏ စြမ္းအင္လိုအပ္ခ်က္က ကမၻာမွာ အႀကီးဆံုးျဖစ္စြာကတေႀကာင္း၊ နယူးကလီးယား ဓာတ္ေပါင္းဖိုတိ အသစ္ေဆာက္ဖို႕ကိစၥတိ အေကာင္အထည္မေပၚလာစြာက တေႀကာင္းတိေႀကာင့္ အဂုအခ်ိန္ထိ တႏိုင္ငံလံုးစြမ္းအင္လိုအပ္ခ်က္၏ ၂၀ ရာခုိင္ႏွဳန္းကိုရာ နယူးကလီးယားဓာတ္အားပီးစက္ရံုတိက ပံ့ပိုးပီးႏိုင္ကတ္ပါေရ။

နယူးကလီးယားဓာတ္အားသံုး ယဥ္တိ
ရုရွား၊ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု စေရႏိုင္ငံတိေရ ေလယဥ္တင္သေဘၤာတိ၊ ရီငုပ္သေဘၤာတိစေရ ကေကာင္း ႀကီးေရ ယဥ္တိ ခုတ္ေမာင္းဖို႕အတြက္ “နယူးကလီးယားဓာတ္အားသံုးစက္” (nuclear powered engine)ကို အသံုးျပဳကတ္ပါေရ။ ကေကာင္းႀကီးေရယဥ္တိမွာပဲ သံုးလို႕ရေရ ဆိုစြာကလည္း အေႀကာင္းဟိပါေရ။ နယူးကလီးယားစက္ေရ လည္ပတ္နိန္စိုင္မွာ အာလဖာ(alpha)၊ ဘတ္တာ(beta)၊ ဂမ္မာ(gamma)စေရ လူကို အႏၱာရာယ္ျပဳစီေရ ေရာင္ျခည္တိကို ထုတ္လႊတ္ပါေရ။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္ ယင္းေရာင္ျခည္တိကို ထိန္းခ်ဳပ္ကာကြယ္ဖို႕အတြက္ နယူးကလီးယားစက္ကို ကြန္ကရိတ္တိနာင့္ ၀ုိင္းျပီးေက ကာရပါေရ။ ကာထားေရ ကြန္ကရိတ္ေရ ေပေပါင္းမ်ားစြာ ထူေရအတြက္နာင့္ ကေကာင္းလီးပါေရ။ ယင္းအတြက္နာင့္ သာမန္ကား အငယ္ေခ်တိမွာ သံုးစဲြလို႕မရဘဲ ႀကီးမားေရ ယဥ္တိမွာရာ သံုးစဲြလို႕ ရျခင္းျဖစ္ပါေရ။ ေလယဥ္တင္သေဘၤာတိ၊ ရီငုပ္သေဘၤာတိအတြက္ လိုအပ္ေတ ေလာင္စာကို ထုတ္ပီးဖို႕အတြက္ ယူေရနီယံ ၁ ေပါင္ (သုည ဒသမ ၅ ကီလိုဂရမ္)ပဲ လိုအပ္ပါေရ။ (အရြယ္အစားအားျဖင့္ဆိုေက တန္းနစ္ေဘာလံုး တစ္လံုးအရြယ္ေလာက္ပါ။) တကယ္လို႕ရာ ယင္းယဥ္တိအနိန္နာင့္ နယူးကလီးယားစက္ကို မသံုးဆိုေက ငါးထပ္တုိက္အေဆာက္အဦးနာင့္ ညီမွ်ေရ ဓာတ္ဆီဂါလံ သန္းေပါင္းမ်ားစြာကို သယ္ေဆာင္လားနိန္ရဖို႕ ျဖစ္ပါေရ။

နယူးကလီးယားစြမ္းအင္ကို ဇာပိုင္အသံုးခ်ရဖို႕လဲဆိုစြာကို ယွာေဖြတိဟိမွဳေရ လွ်ပ္စစ္မီးနာင့္ စြမ္းအင္က႑အတြက္ ေျပာင္းလဲမွဳတိကို ေဆာင္ႀကဥ္းပီးခစြာကေတာ့ အမွန္ပါပ်ာယ္။ အသံုးခ်ဖို႕မသိခင္က သိပၸံပညာရွင္တိေရ နယူးကလီးယားစိတ္ျခမ္းမွဳကို ဇာပိုင္ထိန္းခ်ဳပ္ဖို႕လဲ၊ ထြက္လာေရ နယူးကလီးယားအားတိကို ဇာပိုင္စုစည္းဖို႕လဲ၊ တကယ္လို႕ မေတာ္တဆ accidentတိနာင့္ အႏၱာရာယ္ႀကီးေရ ေရာင္ျခည္တိ လူတိပါးကို မက်ေရာက္ေအာင္ ဇာပိုင္ကာကြယ္ဖို႕လဲဆိုစြာတိကို ေသခ်ာစိုင္းစား ႀကံဆခကတ္ရ ပါေရ။ ယင္းပိုင္နာင့္ ႏွစ္တိႀကာလာေရေနာက္ပိုင္းမွာလည္း သံုးျပီးသား ယူေရနီယံ အႀကြင္းအက်န္တိကို ဇာမွာျမဳပ္ကတ္ဖို႕လဲနာင့္ တျခားေဘးအႏၱာရာယ္ႀကိဳတင္ကာကြယ္ေရး ကိစၥတိကလည္း နယူးကလီယား စြမ္းအင္ကို ဆထက္တပိုး သံုးသင့္မသံုးသင့္ ဆံုးျဖတ္ေတအခါတိုင္းမွာ အေရးႀကီးေရနိန္ရာက ရပ္တည္လ်က္ ဟိနိန္ပါေႀကာင္း...

Thomson Gale စာအုပ္တုိက္က ၂၀၀၇ခုႏွစ္က ထုတ္ေ၀ေရ စာရြီးဆရာမBonnie Juettner's Nuclear Power စာအုပ္ထဲက What Is Nuclear Powerအပိုင္းကို သင့္ေလ်ာ္ေအာင္ ဘာသာျပန္ထားပါသည္။

ကမၻာမွာ ဆားအငန္ဆံုးရီဟိေရ ေဒသတိက ဇာမွာပါလဲ

ကမၻာမွာ ဆားအငန္ဆံုးရီကို အႏၱာတိကတုိက္က ထူးထူးျခားျခား ရီခဲမဖံုးပဲက်န္နိန္ေရ မက္မာဒို(McMurdo) ေတာင္ႀကားေဒသမွာ တြိဟိရပါေရ။ ဒင္ဟြန္(Don Juan Pond)လို႕ေခၚေရ ကန္ကရီေရ ကမၻာ့သမုဒၵရာရီ၏ ဆားငန္ႏွဳန္းထက္ ၁၈ဆ ပိုမ်ားေရလို႕ ေျပာကတ္ပါေရ။ ေယေကေလ့ ေနာက္ဆံုးသိရေရ အခ်က္အလက္တိအရ ယင္းကန္ေရ နိန္ရာစိေကကလဲြလို႕ တျခားနိန္ရာအားလံုးနီးပါးမွာ ရီခန္းေျခာက္လား ခပ်ာယ္လို႕ သိဟိရပါေရ။

အႏၱာတိကတုိက္ကလဲြျပီးေက တျခားကမၻာ့ေဒသတိထဲက အငန္ဆံုးရီအုိင္ကို ျပပါဆိုေက ဂ်ီေဘာ့တီႏိုင္ငံ (Djibouti) အလယ္ပုိင္းက အာဆဲလ္အိုင္ (Lake Assal) ကိုျပရဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းအုိင္မွာဟိေရ ရီ၏ဆားပါ၀င္ႏွဳန္းေရ ၃၄ ဒသမ ၈ ရာခုိင္ႏွဳန္း ဟိပါေရ။ သာမန္ပင္လယ္ရီ၏ ဆားပါ၀င္ႏွဳန္းေရ ၃ ဒသမ ၅ ရာခုိင္ႏွဳန္းပဲ ဟိပါေရ။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္ အာဆဲလ္အုိင္က ရီေရ ပင္လယ္ဆငန္ရီထက္ ၁၀ ဆက္နီးပါး ပိုငန္ေရလို႕ ေျပာရပါဖို႕။ ယင္းအိုင္၏ အနက္ကေတာ့ခါ အနက္ဆံုးနိန္ရာမွာ ေပ ၁၃၀ ပဲဟိပါေရ။

ကမၻာ့အနက္ဆံုး ဆားငန္အုိင္ကိုေတာ့ခါ ေဂ်ာ္ဒန္ႏိုင္ငံနာင့္ အစၥေရးႏုိင္ငံနယ္စပ္မွာ တြိရပါေရ။ ေျခာက္ေသြ႕ေဒသက ကုန္းတြင္းပိုင္းမွာဟိေရ ယင္းအုိင္ကို Dead Sea လို႕ေခၚပါေရ။ Dead Seaေရ အိုင္ျဖစ္ေကေလ့ ငန္လြန္းလို႕ ”အိုင္”လို႕ ေခၚ ဖို႕အစား ”ပင္လယ္” (ဆားပင္လယ္)လို႕ ေခၚကတ္စြာလို႕ သိရပါေရ။ ယင္းအုိင္ကရီ၏ ဆားငန္ႏွဳန္းကေတာ့ သာမန္ပင္လယ္ရီမွာပါေရ ဆားငန္ႏွဳန္းထက္ ၈ ဆေလာက္မ်ားပါေရ။ (ယင္းအတြက္ေႀကာင့္လည္း သတၱ၀ါတိ မရွင္သန္ႏိုင္လို႕ Dead Sea ”အသီပင္လယ္”လို႕ နာေမပီးကတ္ျခင္းျဖစ္ပါေရ။) ယင္းရီမွာ ေပ်ာ္၀င္ႏိုင္ေရအစိုင္အခဲ(dissolved solids)တိ ေပ်ာ္၀င္နိန္ျပီးေက ယင္းအိုင္က ရီတိ၏ ၃၃ ရာခုိင္ႏွဳန္းကို နိန္ရာယူထားပါေရ။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္ ယင္းရီ၏ သိပ္သည္းဆ (density)ေရ သာမန္ထက္ အဆေပါင္းအမ်ားႀကီး မ်ားနိန္ျပီးေက လူတစ္ေယာက္ကို ရီမွာ ေပါေလာေပၚနိန္စီႏိုင္ပါေရ။

မွတ္ခ်က္။ ။ ဆငန္ရီမွာ လူေပါေလာေပၚစြာကို Dead Sea ကုိလားစရာမလိုဘဲ ေနာက္တစ္နည္းစမ္းသပ္လို႕ ရပါေရ။ ေသာက္ရီခြက္ႏွစ္ခြက္ကို ယူပါ။ ျပီးေက တစ္ခြက္ကို ရိုးရိုးရီနာင့္ ျဖည့္ျပီးေက ေနာက္တစ္ခြက္ကို ဆငန္ရီနာင့္ျဖည့္ပါ။ ျပီးေက ႀကက္ဥႏွစ္လံုးကို ယင္းခြက္ႏွစ္ခြက္ထဲကို ထည့္လိုက္ပါ။ ရိုးရိုးရီခြက္ထဲက ႀကက္ဥေရ ျမဳပ္ျပီးေက ဆငန္ရီထဲက ႀကက္ဥေရ ရီထက္မွာ ေပၚစြာကို တြိရပါလိမ့္ေမ။

လူတစ္ေယာက္ ဆငန္ရီေသာက္မိေက ဇာျဖစ္လီဖို႕လဲ

ဇာေလာက္ေသာက္မိလဲ အေပၚမွာ မူတည္ပါေရ။ အနည္းေခ်ေသာက္မိေကေတာ့ ျပႆနာမဟိပါ။ ဇာျဖစ္လို႕လဲဆိုေက လူ႕ခႏၶာကိုယ္ဆိုစြာကလည္း ဆားဓာတ္လိုစြာပါပ်ာယ္။ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုမွာဟိေရ Salt Instituteအဆိုအရ လူတစ္ေယာက္ေရ တစ္နိန္႕မွာ ပ်မ္းမွ် ဆား ၅၀၀ မီလီဂရမ္ လိုအပ္ေတလို႕ဆိုပါေရ။ နိန္ပံုထုိင္ပံု၊ မ်ိဳးရိုးဗီဇ၊ ေရာက္ဟိနိန္ေရ နိန္ရာနာင့္ တျခားအခ်က္အလက္တိအေပၚမွာလည္း မူတည္ပါသိေရ။ ျပႆနာက လူတိက ယင္းခ်င့္ထက္ ပိုျပီးေက ဆားကို သံုးစဲြနိန္ကတ္လို႕ပါ။ အေမရိကန္ႏုိင္ငံသားအမ်ားစုေရ တစ္နိန္႕မွာ ပ်မ္းမွ် ဆား ၃၅၀၀ မီလီဂရမ္သံုးစဲြကတ္ပါေရ။ ယင္းပုိင္ပ်ာယ္ ဆငန္ရီကိုလည္း အမ်ားႀကီးေသာက္မိေကေတာ့ မေကာင္းပါ။ ဇာေႀကာင့္မေကာင္းလဲဆိုစြာက ေအပိုင္ပါ။

ဆငန္ရီမွာပါေရ ဆားပါ၀င္ႏွဳန္းေရ ခႏၶာကိုယ္မွာဟိေရ အရည္တိ၏ ဆားပါ၀င္ႏွဳန္းထက္ ၄ ဆက္ေက်ာ္မ်ားပါေရ။ ယင္းအျပင္ လူ႕ခႏၶာကိုယ္ထဲမွာ ေအာ့စ္မို႕စစ္(osmosis)လို႕ ေခၚေရ လုပ္ငန္းရပ္(process)တစ္ခုဟိပါေရ။ ယင္း processက လူ႕ခႏၶာကိုယ္ထဲမွာ ရီဓာတ္ပါ၀င္မွဳမ်ားေရ နိန္ရာကအရည္တိကို နည္းေရနိန္ရာကို အျမွီးပါးတိကတဆင့္ ပုိ႕ေဆာင္ပီးပါေရ။ ဆငန္ရီကို ေသာက္လိုက္ေက ရီဓာတ္တိမ်ားနိန္ေရ ခႏၶာကိုယ္ထဲက အရည္တိဟိေရနိန္ရာကနိန္ ဆားဓာတ္မ်ားျပီးေကရီဓာတ္နည္း နိန္ေရ အစားအိမ္အူလမ္းေႀကာင္းထဲကို ေရာက္ဟိလားပါေရ။ ေယခါအစာအိမ္အူလမ္းေႀကာင္း က ယင္းအရည္တိကို ျပန္ကန္ထုတ္ျပီးေက ရီဓာတ္အလြန္အမင္းဆံုးရွဳံးမွဳ(Dehydration)ကို ျဖစ္ေပၚစီပါေရ။ ယင္း၏အက်ိဳးဆက္အနိန္နာင့္ သတိမိျခင္း၊ 'တ'ျခင္း၊ ဦးေဏွာက္ထိခုိက္ျခင္းအျပင္ အသက္ဆံုးရွံဳးျခင္းကိုပါ ျဖစ္ေပၚစီႏိုင္ပါေရ။

စိန္ထက္မာေရ ပစၥၫ္းတိ ဟိပါလာ။

သဘာ၀မွာဟိေရ ပစၥၫ္းတိထဲမွာဆိုေက စိန္ေရ အမာဆံုးလို႕ေျပာကတ္ပါေရ။ ယင္းထက္မာေရ အရာ၀တၳဳကို လူတိဖန္တီးျပဳလုပ္လို႕လဲ ဟိပါေရ။ ၁၉၈၉ခုႏွစ္က ကာဗြန္ ႏုိက္ထရိုက္ (carbon nitride, C3N4) ဓာတ္သတၱဳတစ္မ်ိဳးကို ဓာတ္ခဲြခန္းထဲမွာ ေပါင္းစပ္ပံုေဖာ္ႀကည့္ခကတ္ပါေရ။ ယင္းခါ ယင္းသတၱဳေရ စိန္ထက္မာနိန္စြာကို တြိကတ္ရပါေရ။ ေယေကေလ့ စီးပြားျဖစ္အမ်ားႀကီး ထုတ္လုပ္ႏုိင္ေအာင္ မႀကိဳးစားႏုိင္ ခကတ္ပါ။ စနစ္တက် စမ္းသပ္မွဳတိကိုေလ့ မျပဳလုပ္ႏိုင္ခကတ္ပါ။ ၁၉၉၉ ခုႏွစ္ကို ေရာက္လာေရအခါမွာ သုေတသနပညာရွင္တိက ေနာက္ထပ္ ကာဗြန္ရာပါျပီးေက ကာဗြန္အက္တမ္တိကို ေပါင္းစု(fuse)ထားေရ ဓာတ္သတၱဳတစ္မ်ိဳးကို ထပ္ျပီးေက စမ္းသပ္ျပန္ပါေရ။ ယင္းသတၱဳေရ ပံုသ႑ာန္အမ်ိဳးမ်ိဳးကို ေဆာင္ပါေရ။ ပံုသ႑ာန္ကို လိုက္ျပီးေကလည္း နာေမပီးကတ္ပါေရ။ ေဘာလံုးပုိင္ လံုးျပီးေက အထဲမွာတစ္ခုေလ့မပါေစာ္ကို buckyballsလို႕ ေခၚကတ္ပါေရ။ ပိုက္လံုးပိုင္ ရွည္ေမ်ာေမ်ာသ႑ာန္ကိုက်ခါ carbon nanotube လို႕ ေခၚကတ္ ပါေရ။ အထက္မွာေဖာ္ျပခေရ ပစၥၫ္းႏွစ္မ်ိဳးစလံုးေရ စိန္ထက ္မာကတ္ပါေရ။ ေယေကေလ့ ေလာေလာဆယ္မွာ စီးပြားျဖစ္ထုတ္လုပ္ေရာင္းခ်လို႕မရႏိုင္ေအာင္ စ်ီးႀကီးနိန္ပါသိေရ။ ယင္းအတြက္နာင့္ လက္ဟိအခ်ိန္မွာေတာ့ခါ စိန္က အမာဆံုးျဖစ္နိန္ျပီးေက ေက်ာက္တိနာင့္ တျခားအမာထည္တိ ျဖတ္ေတနိန္ရာမွာ စိန္ကိုရာ လူႀကိဳက္မ်ားသံုးစဲြကတ္ပါေရ။ သဘာ၀အရျဖစ္ေပၚလာေရ စိန္မဟုတ္ပဲ လူတိျပဳလုပ္ဖန္တီးလုိ႕ရလာေရ စိန္အမ်ိဳးအစားတိကိုလည္း ၁၉၅၅ ခုႏွစ္ကတည္းက အမာထည္ျဖတ္ေတာက္ေရးလုပ္ငန္းတိမွာ သံုးစဲြလာကတ္ စြာကိုလည္း တြိဟိရပါေရ။

Light-year ဆိုစြာ ဇာလဲ

အာကာသမွာ ဟိေရ အရာ၀တၳဳတိနာင့္ ပတ္သက္ျပီးေက ေျပာကတ္ဆိုကတ္ေတခါ light-year (အလင္းႏွစ္)ဆိုစြာကို ထည့္ျပီးေက သံုးတတ္ကတ္ပါေရ။ “အလင္းႏွစ္”ဆိုစြာနာင့္ လူတိက ေအခ်င့္ေရ အခ်ိန္ကာလတစ္ခုကို ရည္စူးလို႕ေခၚစြာလို႕ ထင္ႏုိင္ပါေရ။ အမွန္ကေတာ့ခါ အလင္းႏွစ္ တစ္ႏွစ္ေရ ၅.၈ ထရီလီယံ မိုင္ (၉.၅ ထရီလီယံ ကီလိုမီတာ)နာင့္ ညီမွ်ေရ အတုိင္းအတာတစ္ခုရာ ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းအတိုင္းအတာေရ တနည္းအားျဖင့္ ကမၻာမွာပံုမွန္သံုးနိန္က် ႏွစ္ တစ္ႏွစ္(၃၆၅ရက္) အတြင္းမွာ အလင္း ကူးသန္းလားႏိုင္ေရ အတုိင္းအတာလည္း ျဖစ္ပါေရ။ အာကာသမွာဟိေရ အရာ၀တၱဳတိအကြာအေ၀းေရ ၀ီးလြန္းေရ အတြက္နာင့္ ပံုမွန္သံုးနိန္က် မိုင္၊ ကီလိုမီတာတိကို သံုးေက ဂဏာန္း ေပါင္းပြတတ္လို႕ အလင္းႏွစ္ကို အစားထိုးသံုးစဲြရျခင္းျဖစ္ပါေရ။

ဧ၀ရတ္ေတာင္နာင့္ ေတာင္အျမင္ ့တုိင္းတာျခင္း

၁၇၄၉ ခုႏွစ္က အင္းဂလိပ္တိက နိန္ျပီးေက “အိႏၵိယ တိုင္းတာေရး” (Survey of India)ဆိုျပီးေက စီမံခ်က္နာင့္ လူသူမေရာက္ႏိုင္ေရ ဟိမ၀ႏၱာေဒသတိက ျမင့္မားေရ ေတာင္တိကို နာေမပီး မွတ္သားခကတ္ပါေရ။ ယင္းအထဲက တရုတ္ႏုိင္ငံနယ္စပ္နား၊ နီေပါႏိုင္ငံထဲက ထိုးတက္နိန္ေရ ျမင့္မားေရ ေတာင္တစ္ခုကို Peak XV ဆိုျပီးေက အႀကမ္းနာေမ ပီးထားခပါေရ။ ယင္းေနာက္ပုိင္း ၁၈၄၉ခုႏွစ္ကို ေရာက္လာေရခါ ယင္းအျမင့္ကို တုိင္းတာခကတ္ပါေရ။ တိုင္းတာခ်က္တိအားလံုး ၁၈၅၂ခုႏွစ္မွာ အေခ်ာသတ္ျပီးလို႕ တျခားေတာင္အျမင့္တိနာင့္ ႏွိဳင္းယွဥ္ႀကည့္ေရခါ ယင္းေတာင္ေရ ကမၻာမွာ အျမင့္ဆံုးေတာင္ျဖစ္နိန္မွန္း သိကတ္ရပါေရ။

ေယခါ ယင္းအခ်ိန္က အိႏၵိယကို အုပ္ခ်ဳပ္နိန္ေရ အင္းဂလိပ္တိက နာေမတစ္ခုပီးဖို႕ စိုင္းစားကတ္ပါေရ။ အဆိုျပဳကတ္ေတနာေမတိကေလ့ အမ်ားႀကီးပါ။ “ဒီပတ္ဟင္ဂါ” (Devadhunga, ဘုရားဆူး)၊ “ေဂၚရီခ်န္ကာ” (Guarishanker, ဟိႏၵဴနတ္ဘုရား ရွီဗာ၏ ျဖဴစင္သန္႕ရွင္းေရ သတို႕သမီး)၊ တိဗက္တိအေခၚ “ခုိမိုလင္းမ” (Chomolungma, ကမၻာ့အရွင္သခင္မ) ဆိုျပီးေက ေဒသအလိုက္ နာေမအမ်ိဳးမ်ိဳးပီးလို႕ေခၚခကတ္ပါေရ။ ေယေကေလ့ ယင္းအခ်ိန္က နာေမပီးခြင့္အာဏာကို လန္ဒန္မွာဟိေရ အင္းဂလိပ္ “ေတာ္၀င္ ပထ၀ီဆိုင္ရာ အစည္းအရံုး”က ခ်ဳပ္ကိုင္ထားပါေရ။ ယင္းအစည္းအရံုးက အိႏၵိယေျမတုိင္းမွဴးခ်ဳပ္ အန္ဒရူး ေ၀ါဖ္ (Andrew Waugh) တင္သြင္းေရ ဧ၀ရတ္ (Everest)ဆိုေရ နာေမကို အတည္ျပဳခပါေရ။ “ဧ၀ရတ္”ဆိုစြာေရ အန္ဒရူး ေ၀ါဖ္ ရိက တာ၀န္ထမ္းေဆာင္ခေရ သူ႕အထက္အရာရွိေဟာင္း ဆာေဂ်ာ့ရွ္ ဧ၀ရတ္ (Sir George Everest) ဆိုေရ လူကို အစဲြျပဳျပီးေက ေခၚစြာျဖစ္ပါေရ။

ေယေက ယင္းေခတ္ယင္းအခါက ေအေလာက္ျမင့္ေရ ေတာင္တစ္ေတာင္ကို ဇာပိုင္မွန္ကန္ေအာင္ ဇာနည္းကို သံုးျပီးေက တိုင္းခကတ္လဲ ဆိုစြာေရ စိတ္၀င္စားစရာ ေကာင္းပါေရ။

ပထမဆံုးအေနနာင့္ အထက္ပံုမွာပါေရအတိုင္း နိန္ရာA နာင့္ နိန္ရာ B ကို ရွာပါေရ။ ယင္းနိန္ရာႏွစ္ခုစလံုးေရ ေတာင္ထိပ္ကို ျမင္ႏုိင္ေရ နိန္ရာျဖစ္ရပါဖို႕။ ေယျပီးေက ယင္းနိန္ရာ ႏွစ္ခုစလံုးေရ ပင္လယ္ရီမ်က္ႏွာျပင္ အထက္ အျမင့္ေပ တတူတည္းမွာ ဟိရပါဖို႕။ ယင္းနိန္ရာ A နာင့္ Bကိုရေက ယင္းႏွစ္ခု၏ အကြာအေ၀းကို တုိင္းတာပါေရ။ ျပီးေက ယင္းနိန္ရာ ႏွစ္ခုစလံုးက နိန္ပနာ Theodolites လို႕ ေခၚေရ ေထာင့္တိုင္းကိရိယာနာင့္ ေတာင္ထိပ္ေရ နိန္ရာA ကနိန္ ဇာေထာင့္ (angle) မွာ တည္ဟိလဲဆိုစြာကို တုိင္းပါေရ။ ထပ္ျပီးေက နိန္ရာ B၏ ဇာေထာင့္မွာ ဟိလဲဆိုစြာကိုလည္း ထပ္တုိင္းပါေရ။ Baseline လို႕ ေခၚေရ နိန္ရာ A နာင့္ B အကြာအေ၀းနာင့္ ေထာင့္ႏွစ္ေထာင့္ကို သိေရခါ Trigonometry ပံုေသနည္းတိကို အသံုးခ်ျပီးေက တြက္လိုက္ေက ေတာင္အျမင့္ကို ရဟိႏိုင္ပါေရ။ ယင္းအခါက တုိင္းတာေရ ေျမတုိင္းသမားတိေရ ဧ၀ရတ္ေတာင္၏အျမင့္ကို နိန္ရာ ၆နိန္ရာကနိန္ ၆ခါ တုိင္းခကတ္ပါေရ။ တုိင္းတာလို႕ ရေရ အျမင့္တိေရ ေပ ၂၈၉၉၀ (၈၈၃၆ မီတာ) ကနိန္ ေပ ၂၉၀၂၆ (၈၈၄၇ မီတာ) ႀကားမွာ ဟိနိန္ပါေရ။ ယင္းအထဲကမွ ထပ္ျပီးေက ဆန္းစစ္ျပီးေက ေပ ၂၉၀၀၂ (၈၈၄၀ မီတာ) ကို ဧ၀ရတ္ေတာင္၏ အျမင့္အျဖစ္ တရား၀င္သတ္မွတ္ခကတ္ပါေရ။

ေယေကေလ့ ဟိမ၀ႏၱာေတာင္တန္းေရ ကမၻာ့သိပံၸ (Earth Science) ဘာသာရပ္ဆိုင္ရာ သီအိုရီတိအရ အိႏၵိယတုိက္ငယ္ဟိေရ အိႏၵိယျမီျပင္ျပား (India Plate) နာင့္ ဥေရာပတုိက္၊ ရရွား၊ တရုတ္ေဒသတိ အဓိကပါ၀င္ေရ ယူေရးရွမ္းျမီျပင္ျပားႀကီး (Eurasian Plate)တိ တုိက္ဆံုမွဳေႀကာင့္ ျမီျပင္အထက္ကို ထိုးတက္ျပီးေက ေပၚေပါက္လာေစာ္ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းျမီျပင္ႀကီးႏွစ္ျပားေရ အဂုအခ်ိန္ထိတိုက္ဆံုနိန္တုန္းလို႕ ဆိုပါေရ။ ယင္းအတြက္နာင့္ ဟိမ၀ႏၱာနားမွာဟိေရ ေတာင္တိ၏ အျမင့္ေရ တစ္ႏွစ္ထက္တစ္ႏွစ္ ထိုးတက္ျမင့္မားနိန္တုန္းပဲ ျဖစ္ပါေရ။ သိပၸံပညာရွင္တိ၏ ခန္႕မွန္းခ်က္တိအရ တစ္ႏွစ္ကို ၂လက္မစီ တိုးျပီးေက ျမင့္နိန္ေရလို႕ ေျပာကတ္ပါေရ။ ယင္းအျပင္ ပိုမိုတိက်ေရ တုိင္းတာမွဳနည္းပညာတိ ေပၚလာေရ အတြက္ေႀကာင့္လည္း ဧ၀ရတ္ေတာင္၏ အျမင့္ေရ ပထမဆံုးတုိင္းတာလို႕ရေရ အျမင့္ေပ ၂၉၀၀၂ ဆိုေရ ဂဏန္းထက္ ႀကီးလို႕လာပါေရ။

ယင္းႀကားထဲ ၁၉၈၆ ခုႏွစ္အေရာက္မွာ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု ဆီယက္တယ္ျမိဳ႕မွာဟိေရ ၀ါရွင္တန္တကၠသိုလ္ (University of Washington)က ေဂ်ာ့ရွ္ ေ၀ါလာစတိန္း (George Wallerstein)က နည္းလမ္းအသစ္တစ္ခုကုိ အသံုုးျပဳျပီးေက ဧ၀ရတ္ေတာင္၏အျမင့္ကို တုိင္းတာႀကည့္ခပါေရ။ ယင္းသူက ေတာင္အျမင့္မွာ မွားနိန္ေရလို႕ ေ၀ဖန္ခပါေရ။ ဧ၀ရတ္ေတာင္ထိပ္အစား အနားမွာဟိေရ K-2 လို႕ ေခၚေရ ေနာက္ဟိမ၀ႏၱာေတာင္တစ္ခုက ၃၆ေပ ေလာက္ျမင့္နိန္ေရလို႕ ဆိုခပါေရ။ ယင္းေ၀ဖန္ခ်က္က ေတာင္တက္ သမားတိနာင့္ ေျမပံုေလ့လာေရ ပညာရွင္တိကို ကေကာင္း ဂယက္ရိုက္စီခပါေရ။

ယင္းဂယက္ရိုက္မွဳတိကို တိက်ခုိင္လံုေရ အေျဖတစ္ခုနာင့္ အဆံုးသတ္ႏိုင္ဖို႕အတြက္ အီတလီေလ့လာေရးအဖဲြ႕တစ္ခုက ၁၉၈၇ခုႏွစ္မွာ ဧ၀ရတ္ေတာင္အျမင့္ကို ျပန္ဆန္းစစ္ျပန္ပါေရ။ ယင္းအီတလီအဖဲြ႕ကို နာေမႀကီး ေျမတုိင္းနာင့္ သိပၸံပညာရွင္ႀကီးျဖစ္ေတ အာဒိတို ဒီဆီယို (Ardito Desio) က ဦးေဆာင္ခပါေရ။ ဒီဆီယိုေရ ၁၉၅၄ခုႏွစ္က K-2ေတာင္ထိပ္ကို တက္ေရာက္ခေရ ပထမဆံုး ေတာင္တက္သမား တစ္ေယာက္လည္းျဖစ္ပါေရ။ ယင္းသူက ေရွးရိုးတုိင္းတာေရး နည္းပညာတိအျပင္ ယင္းအခ်ိန္က ေနာက္ဆံုးေပၚ နည္းပညာ တစ္ခုျဖစ္ေတ အေမရိကန္ ေလတပ္က သံုးနိန္ေရ NAVigation Satellite Timing and Ranging Global Positioning System (NAVSTAR GPS) လုိ႕ေခၚေရ ျဂိဳလ္တုအသံုးျပဳတုိင္းတာေရး နည္းပညာကိုလည္း သံုးခပါေရ။ ယင္းအီတလီေလ့လာေရးအဖဲြ႕နာင့္ နီးစပ္ေတ ပညာရွင္တိ၏အဆိုအရ ယင္းသူရို႕ေရ ဧ၀ရတ္ေတာင္၏ ေျမာက္ဘက္ ရင္ဘက္ခ္ (Ronbuk)ကနိန္ K- 2 ေတာင္၏ ေတာင္ဘက္ ဘလ္ဖိုရို ရီခဲေဒသ(Balforo Glacier)အထိ တုိင္းတာမွဳတိကို ျပဳလုပ္ခကတ္ေတလို႕ဆိုပါေရ။ ေတာင္ျခီရင္းမွာဟိေရ စခန္း ၄ခုက စုေဆာင္းရဟိေရ အခ်က္အလက္နာင့္ NAVSTAR ျဂိဳလ္တု ၄ခုက ထုတ္လြင့္ပီးေက အခ်က္အလက္တိကို ယူျပီးေက ေလ့လာဆန္းစစ္ခ်က္တိ အမ်ားႀကီးကိုလည္း ျပဳလုပ္ခကတ္ပါေရ။ ျဂိဳလ္တုက လြင့္လုိက္ေတ သတင္းတိကို ေတာင္ျခီရင္းက စခန္းတိက ဖမ္းယူျပီးေက ဖမ္းယူလက္ခံမိေရ အခ်ိန္နာင့္ ထုတ္လြင့္လုိက္ေတ အခ်ိန္ကြာျခားခ်က္ကို တြက္ခ်က္ကတ္ပါေရ။ ယင္းကြာျခားခ်က္အခ်ိန္ကို အလင္း၏အရွိန္ (the speed of light)နာင့္ ေျမွာက္လိုက္ေတခါ ျခီရင္းစခန္းတိ၏ လတၱီက်ဳနာင့္ ေလာင္ဂ်ီက်ဳတိကို ရဟိပါေရ။ ယင္းေနာက္မွာ ဆက္ျပီးေက တြက္ခ်က္လိုက္ေက ယင္းစခန္းေရ ပင္လယ္ရီမ်က္ႏွာျပင္အထက္ ဇာေလာက္ အျမင့္မွာ ဟိလဲဆိုစြာကို သိဟိႏုိင္ပါေရ။ ေတာင္ျခီရင္းျမီျပင္တည္မွတ္ (baseline)ကိုသိေက အယင္းေရွးရိုးနည္းအတုိင္း Trigonometry ကို သံုးျပီးေက ေတာင္အျမင့္ကို တြက္ခ်က္ႏိုင္ပါေရ။ ယင္းအီတလီအဖဲြ႕၏ တိုင္းတာခ်က္အရ ဧ၀ရတ္ေတာင္၏အျမင့္ေရ ၂၉၁၀၈ ေပ (၈၈၇၂ မီတာ) ဟိျပီးေက K-2 ေတာင္ထက္ ေပ ၈၄၀ (၂၅၆မီတာ) ပိုျမင့္ေရလို႕ ေကာက္ခ်က္ခ်ချပီးေက ေ၀ါလာစတိန္း၏ ေ၀ဖန္ခ်က္ မွားယြင္းေႀကာင္း သက္ေသျပခပါေရ။

ေ၀ါလာစတိန္းကိုယ္တုိင္ကလည္း K-2ကို ကမၻာ့အျမင့္ဆံုးေတာင္ဟု ေႀကြးေႀကာ္ချခင္းမွာ အေလာႀကီးခ ေႀကာင္း သူတုိင္းတာမွဳတိ ျပဳလုပ္ခါက သူ႕၏ ျဂိဳလ္တုဆက္သြယ္ေရး ေရဒီယုိမွာ ဓာတ္ခဲကုန္လားခေရ အတြက္ေႀကာင့္ သူ႕အခ်က္အလက္တိကို ေသေသခ်ာခ်ာ စီစစ္ဖို႕အားနည္းခေႀကာင္းကိုလည္း ၀န္ခံခပါေရ။ ယင္းအတြက္နာင့္ ဧ၀ရတ္ေတာင္မွာ အဂုအခ်ိန္ထိ ကမၻာ့အျမင့္ဆံုးေတာင္အျဖစ္ ဟိမ၀ႏၱာေတာႀကီးထဲမွာ မားမားမတ္မတ္တည္ဟိျမဲ တည္ဟိလ်က္ဟိနိန္ပါေႀကာင္း။ ။

မွီျငမ္းခ်က္

1. Reader's Digest, How in the World?: A Fascinating Journey Through the World of Human Ingenuity, Pleasantville, New York, 1990.

2. Wilford, John Noble, Everest, the Old Champion, Is Crowned Anew, , accessed December 11, 2009.

3. Space and Tech, NAVSTAR GPS - Summary, , accessed December13, 2009.

4. Lutgens, Frederick K., Tarbuck, Edward J., Tasa, Dennis, Foundations of Earth Science, 5th Edition, New Jersey, Prentice Hall, 2008.

Wetland သို႕မဟုတ္ "အက်ိဳးျမီ"

လြန္ခေရႏွစ္တိထဲမွာ ရခုိင္ျပည္နာင့္ ဗမာျပည္က ရာသီဥတုေဖာက္ျပန္နိန္စြာတိကို မႀကာမႀကာႀကားလာရပါေရ။ စစ္ေတြနာင့္ တခ်ိဳ႕ေဒသတိမွာ ခါတုိင္းထက္ ခ်မ္းလာစြာတိ၊ ပိုအားေကာင္းေရ မုတ္သုန္မုန္တိုင္းတိက ၀င္ေရာက္လားခစြာတိကို ဖတ္သိျမင္သိ
နိန္ရပါေရ။ ယင္းပိုင္ ေဒသအလုိက္ဆိုရြားမွဳတိကို သိပံၸနည္းက် ေလ့လာဆန္းစစ္မွဳတိ လုိအပ္နိန္ေရ အခ်ိန္မွာ သတင္းတစ္ပုဒ္ႀကားရစြာက ဆူနားမီေနာက္၃ရက္အတြင္းမွာ တိုက္ဖို႕ဆိုလို႕ ရခုိင္ျပည္သူတိ ေႀကာက္နိန္ကတ္ရေရဆိုေရ သတင္းပါ။ ဆူနာမီလာဖို႕ဆိုစြာကို ဇာသိပံၸပညာရွင္ကေလ့ ၃ရက္မေျပာပါေက့၊ ၁ရက္ေတာင္ ႀကိဳမသိႏိုင္ပါဂါ။ ျဖစ္ေပၚလာေရ ကမၻာ့ျမီေအာက္ပုိင္း မတည္ျငိမ္မွဳတိျဖစ္ျပီး နာရီပိုင္းအတြင္းမွာ လာႏိုင္စြာပါဂါ။ ယထာဘူယ်မက်ေရ ေကာလဟာလသတင္းတိေႀကာင့္ ကိုယ့္ရခုိင္သူရခုိင္သားတိ စိုးရိမ္ေႀကာင့္ႀက ႀကရလို႕ စိတ္မေကာင္းျဖစ္မိပါေရ။ ယင္းပိုင္ေသွ်ာင္ သဘာ၀ပတ္၀န္းက်င္နာင့္ သိပၸံေလ့လာခ်က္တိကို ပိုမိုသိဟိႏိုင္ဖို႕ တေစ့တေစာင္း အေနနာင့္ ေအေဆာင္းပါးကို ရြီးလုိက္ရပါေရ။ သဘာ၀ပတ္၀န္းက်င္နာင့္ ပတ္သက္ျပီးေက ေအဂုေခတ္မွာ ေလ့လာမွဳတိ ေကာင္းမ်ားလာပါေရ။ ကိစၥတစ္ခုကို ေယဘုယ်ေလ့လာစြာထက္ ေစာက္နက္ေလ့လာ လာကတ္ေတ ေခတ္ရိလူတန္းစားတိမွာ ေလ့လာနိန္ေရ အေႀကာင္းအရာတိက အမ်ားႀကီးပါ။ ယင္းအထဲက Wetland လို႕ေခၚေရ "အက်ိဳးျမီ" အေႀကာင္းကို အက်ဥ္းခ်ဳပ္ရြီလားဖို႕ျဖစ္ပါေရ။

အတိုခ်ဳပ္ေျပာရဖို႕ဆိုေက အက်ိဳးျမီဆိုစြာက အက်ိဳးျပဳေရ သဘာ၀ျမီပါ။ "အက်ိဳးျမီ"ဆိုစြာကို ေသခ်ာမေျပာခင္ သူ႕အဓိပၸာယ္ဖြင့္ဆိုခ်က္ကို စိေကေခ်ေလ့လာကတ္ပါေမ။ အင္းဂလိပ္ ဘာသာအရ Wetland "စြတ္စိုနိန္ေရျမီ"လို႕ ေခၚပါေရ။ Wetlandလို႕ဆိုေက ရီဟိေက ျပီးပ်ာယ္လား၊ ရီနာင့္စိုနိန္ေကျပီးပ်ာယ္လားလို႕ မိန္းစရာဟိပါေရ။ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု သဘာ၀ပတ္၀န္းက်င္ ထိန္းသိမ္းရီးေအဂ်င္စီနာင့္ "ရီထု သန္႕စင္ရီးဥပေဒ"တိက အဓိပၸာယ္ဖြင့္ဆိုစြာက "ျမီျပင္ရီထုနာင့္ ျမီေအာက္ရီလမ္းေႀကာင္းတိက အပင္တိေပါက္ ေရာက္ႏိုင္ေလာက္ေအာင္ ေထာက္ပံ့ပီးႏိုင္ေရ ျမီ"လို႕ ဆိုပါေရ။ တနည္းအားျဖင့္ေျပာရဖို႕ဆိုေက အက်ိဳးျမီလို႕ ေခၚဆိုႏိုင္ဖို႕ ရီ၊ အပင္။ ျမီသား သံုးခုေသာ အင္ဂါရပ္နာင့္ ျပည့္စံုရပါဖို႕လို႕ ဆိုလုိျခင္း ျဖစ္ပါေရ။ တခ်ိဳ႕သိပၸံပညာရွင္တိကေတာ့ ယင္းအင္ဂါသံုးခုထဲက တစ္ခုခုနာင့္ ျပည့္စံုေက ျပီးယာလို႕ ဆိုပါေရ။
ယင္းခ်င့္ကို ေထာက္ခံေရအနိန္နာင့္ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု "ငါးနာင့္ေတာရိုင္းသတၱ၀ါဌါန" ကလည္း ယင္းအင္ဂါရပ္သံုးခုထဲက တစ္ခုခုနာင့္ ျပည့္စံုေက အက်ိဳးျမီလို႕ ေခၚႏိုင္ေရလို႕လည္း သူ႕ဥပေဒျပဌါန္းခ်က္တိမွာ ရြီးစြာကိုလည္း တြိရပါေရ။ ယင္းေႀကာင့္ စြတ္စိုနိန္ေရျမီလို႕ အင္းဂလိပ္ပိုင္သံုးစြာေရ တစိေခ် မျပည့္စံုလုိ႕ ေျပာလို႕ရေရပိုင္ ျပည့္စံုေလာက္ယင့္လို႕လည္း ေျပာလို႕ရပါေရ။

ေယေက ေနာက္တစ္ဆင့္အနိန္နာင့္ အက်ိဳးျမီဆိုစြာက ဇာလဲ။ ဇာကိုအတိအက်ေျပာစြာ ပါလဲဆိုစြာကို ေလ့လာႀကည့္ကတ္ပါေမ။ အက်ိဳးျမီဆိုစြာ ျမီထုနာင့္ ရီထုႀကားမွာ ဆက္စပ္နိန္ေရ ႀကားစပ္နယ္ကို ေခၚပါေရ။ အကြ်န္ရို႕ရခုိင္ျပည္မွာ ျမစ္ေခ်ာင္းအင္းအုိင္ ေပါပါေရ။ ယင္းျမစ္ေခ်ာင္းနားမွာ အပင္တိအမ်ားႀကီး ေပါက္ပါေရ။ ရီခ်ိဳမွာလည္း ရီခ်ိဳအေလ်ာက္၊ ရီငန္မွာလည္း ရီငန္အေလ်ာက္ ေပါက္ကတ္ပါေရ။ တခ်ိဳ႕အပင္တိက ခ်ံဳပုတ္ေခ်တိအနိန္နာင့္ ေပါက္နိန္ေရ အပင္ေခ်တိဟိေရပိုင္ တခ်ိဳ႕အပင္တိကလည္း ႀကီးႏိုင္ပါေရ။ ဥပမာ - အုန္းပင္၊ ပံလင္ပင္အစဟိေရ အပင္အမ်ိဳးအစားတိအမ်ားႀကီးကို တြိရပါဖို႕။ ယင္းပိုင္ရီသားနာင့္ ျမီသားႀကားမွာ တည္ဟိနိန္ေရ ႀကားစပ္နယ္ကို ေခၚစြာပါ။ တခ်ိဳ႕အက်ိဳးျမီတိဆိုေက လူတိကအက်ိဳးဟိေရလို႕ေတာင္ မထင္ကတ္ပါ။ ဥပမာ ႏြံအုိင္တိပါ။ တခ်ိဳ႕အက်ိဳးျမီတိကို အနံနာင့္ေတာင္ ခဲြလို႕ရပါေရ။ ဇာျဖစ္လို႕လဲဆိုေက အနံ႕အသက္ မေကာင္းလို႕ပါ။ ယင္းမေကာင္းေရ အနံ႕တိကို ယင္းအက်ိဳးျမီမွာ သက္ဟိနိန္ထိုင္ကတ္ေတ ပိုးမႊားေခ်တိ (microbes)တိက ထုတ္လႊင့္ပီးလုိ႕ပါ။ ျမီပြင့္ (Sand or Silt or Clay particles) တိႀကားမွာ ဟိေရ လီနိန္ရာတိေရ ရီတိနာင့္ ျပည့္လားေရခါ ေအာက္စီဂ်င္ဓာတ္ေရ နည္းပါးလာပါေရ။ တနည္းအားျဖင့္ အင္းဂလိပ္ပိုင္ဆိုေက Anaerobic Condition ျဖစ္လားေရလို႕ ဆိုပါေရ။ ေယခါ ယင္းပိုးမႊားတိက မေကာင္းေရ အနံ႕ဆိုးတိကုိ ထုတ္ပီးျခင္းျဖစ္ပါေရ။ ယင္းပိုင္ပ်ာယ္ ေအာက္စီဂ်င္နည္းပါးရျခင္းက ျမီထုသ႑ာန္ကို ေျပာင္းလဲစီျပီးေက ယင္းအက်ိဳးဆက္အျဖစ္ ယင္းျမီအမ်ိဳးအစားမွာ ေပါက္နိန္ေရ အပင္သ႑ာန္ကိုလည္း ေျပာင္းလဲစီပါေရ။ ျမီသားအေရာင္တိဆိုေက အမဲေရာင္၊ မဟုတ္ေက မဲျပာျပာအေရာင္တိျဖစ္လားပါေရ။ တခ်ိဳ႕အပင္တိဆိုေကလည္း အျမစ္တတိုေခ်နာင့္၊ မဟုတ္ေက ပံုမွန္အပင္ျမစ္ပံုစံမေပါက္ဘဲနာင့္ ကားရီကားရား ပံုသ႑ာန္မ်ိဳး ေဆာင္နိန္တတ္ပါေရ။

အက်ိဳးျမီ၏ အဓိပၸာယ္နာင့္ သူ႕၏ အသြင္လကၡဏာတိကို သိဟိစြာက ဟုတ္ပါပ်ာယ္။ သူက သဘာ၀ကို ဇာပိုင္အေထာက္အကူျပဳပါလဲ၊ လူသားတိကို ဇာအက်ိဳးဟိစီပါေလ။ အကၽြန္ရို႕ ရခုိင္ျပည္မွာ မိုးႀကီးပါေရ။ အညာရီေပါက္ပါေရ။ မုန္တိုင္းတစ္ခုက်ေက မိုးႀကိဳးပစ္လို႕၊ အိမ္ျပိဳလို႕ သီေရလူထက္ ရီႀကီးလို႕ ရီတက္လို႕ သီေရလူက ပိုမ်ားတတ္ပါေရ။ ကမ္းရိုးတန္းတေလွ်ာက္မွာ အဖရခုိင္ျပည္၏ ရီျပင္ကို အမွီသဟဲျပဳျပီးေက အသက္မြီး၀မ္းေက်ာင္းနိန္ကတ္ရေရ ရခိုင္သူရခုိင္သားတိအတြက္ အႏၱရာယ္ႀကီးလွပါေရ။ ရီတတ္လာႏိုင္ေရ ျမစ္ေခ်ာင္းနာင့္ လူနိန္အိမ္ေျခႀကားမွာ ဟိနိန္ေရ အက်ိဳးျမီတိကိုရာ ရွင္းပလိုက္ဖို႕ဆိုေက ပိုျပီးေက အႏၱရာယ္ႀကီးလားပါဖို႕။ ယင္းအပင္တိက ျမီႀကီးကို ဆုတ္ထားပိုင္ျဖစ္ျပီးေက ကမ္းျပိဳျခင္း ရီႀကီးျခင္းတိကို တဘက္တလမ္းက ကာကြယ္ပီးနိန္စြာပါ။ ယင္းအတြက္ ေႀကာင့္ အက်ိဳးဟိလွပါေရ။

ေနာက္အက်ိဳးေက်းဇူးတစ္ခုက ရီသန္႕စင္ျခင္းပါ။ အက်ိဳးျမီတိေရ ေနရာအႏွံ႕အျပားက စီးဆင္လာေရ ရီတိကို သူ႕ဘားမွာ တင္စီျပီးေက ျမီသားအလႊာအထပ္ထပ္ကနိန္တဆင့္ တျဖည္းျဖည္းသန္႕စင္ပီးျပီးေက ျမီေအာက္ရီကန္ (underground watertable) နာင့္ တျခားရီလမ္းေႀကာင္းထဲတိကို ပို႕ပီးပါေရ။ စီးဆင္းလာစြာ ရီတိက အစတည္ေရနိန္ရာကို လိုက္ျပီးေက အညစ္အေႀကးအမ်ိဳးမ်ိဳး ပါလာႏိုင္ပါေရ။ ဥပမာ - ကုန္ထုတ္စက္ရံုတိက ညစ္ညမ္းရီတိ၊ လယ္ကြင္းက ဓာတ္ေျမႀသဇာဓာတ္တိနာင့္ ရီတိ၊ ကား၀က္ရွဳပ္က စီးဆင္းလာေရ စက္ဆီေခ်ာဆီတိပိုင္ပါ။ တခ်ိဳ႕အင္းဂ်ီဖြတ္ သပုန္တိထဲမွာပါလာေရ Phosphorus ဓာတ္သတၱဳကလည္း သဘာ၀ကို ညစ္ညမ္းစီပါေရ။ ယင္းအညစ္အေႀကးတိကို အက်ိဳးျမီက သန္႕စင္ပီးႏိုင္ပါေရ။ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုက ရီသန္႕စင္ရီးစက္ရံုတိ (Water Treatment Plants)ေရ သဘာ၀က သန္႕စင္ပံုစံကို မွီျငမ္းျပီးေက ေဆာက္လုပ္ထားကတ္စြာတိပါ။ တခ်ိဳ႕ေဒသတိမွာဆိုေက ကုန္ထုတ္စက္ရံုတိက ထြက္ဟိလာေရ ညစ္ညမ္းေရ ရီတိကို ယင္းအက်ိဳးျမီထက္မွာ ျဖန္းစီျပီးေက သန္႕စင္စီပါေရ။ သဘာ၀က အလိုအေလ်ာက္ စီမံပီးထားေရ ေကာင္းတန္ဖိုးႀကီးေရ ယႏၱာရားတစ္ခုျဖစ္ပါေရ။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္လည္း အက်ိဳးျမီကို "သဘာ၀၏ ေက်ာက္ကပ္"လို႕ တင္စားကတ္ပါေရ။ ေက်ာက္ကပ္က လူ႕ခႏၶာက အညစ္အေႀကးတိကို သန္႕စင္ႏုိင္မွဳနာင့္ ႏွိဳင္းမွဳသဟု ျပဳကတ္ပါေရ။ ကိန္းကဏန္းတိအရဆိုေက ျမီေအာက္ရီကန္ထဲမွာ ထုထည္ကုဗကီလိုမီတာ သန္းေပါင္း ၂၃.၄ ဟိပါေရ။ ကမၻာ့ရီထုထဲက တတိယအမ်ားဆံုး ရီဟိေရ နိန္ရာျဖစ္ပါေရ။ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုမွာ သံုးစဲြေရ ရီအားလံုး၏ ၂၄ ရာခုိင္ႏွဳန္းေရ ျမီေအာက္ရီကန္က ရစြာပါ။ အကၽြန္ရို႕ ရခုိင္ျပည္မွာ မိုးေရခ်ိန္မ်ားလို႕ ရီျပႆနာက ေအေလာက္မဆိုးလို႕ ေျပာလို႕ရေကေလ့ ရီသန္႕ထုတ္လုပ္ရီး ျပႆနာက ေကာင္းဆိုးပါေရ။ အထက္တန္းေက်ာင္းတိက ဓာတုေဗဒဘာသာရပ္မွာ PH 7 ဟိေရ ရီေရ ရီအသန္႕ဆံုးျဖစ္ေတလို႕ သင္နိန္ရေကေလ့ ေသာက္နိန္ရေရ ရီတိကို ပံုမွန္ PH စစ္ေတလို႕ မႀကားဘူးမျမင္ဘူးပါ။ နယ္ဘက္မွာဆိုေက ပိုေတာင္ဆိုးပါေရ။ ရီအေရာင္ကို ႀကည့္လုိက္စြာနာင့္ကို သိႏိုင္ပါေရ။ ယင္းပိုင္ရီကို မေသာက္ခ်င္ေက ျမီေအာက္ရီကန္က နိန္ျပီးေက ေသာက္လို႕ရပါေရ။ ညစ္ညမ္းမွဳကင္းေရ နိန္ရာနားမွာ အ၀ီစိတြင္းတိတူျပီးေက ေသာက္ႏိုင္ပါေရ။ ယင္းရီတိေရ သဘာ၀က သူ႕အလိုအေလ်ာက္ သန္႕စင္ပီးထားေရ ရီပါ။ ၀ါႀကင္ႀကင္ရီိကုိ ေသာက္စြာထက္စာေကေတာ့ခါ အမ်ားႀကီးသန္႕ပါေရ။ စနစ္တက်ေလ့လာစမ္းသပ္ စစ္ဆီးသန္႕စင္ထားေရ ရီရႏိုင္ေကေတာ့ခါ အေကာင္းဆံုးပါပ်ာယ္နင္းရာ။ ေလာေလာဆယ္ ရီသန္႕မ၀ယ္ႏိုင္ေက ယင္းျမီေအာက္ရီတိက သင့္ေတာ္ပါေရ။ ယင္းပိုင္အက်ိဳးေက်းဇူးတိပီးေရ အက်ိဳးျမီိကုိ ကာကြယ္ေစာင့္ေရွာက္ သင့္ပါေရ။ ေနာက္အက်ိဳးဆက္တစ္ခုကေတာ့ခါ ေဂဟက္စနစ္ (Ecosystems)ထဲမွာ တည္ဟိနိန္ကတ္ေတ တျခားသတၱ၀ါတိအတြက္ပါ အသံုး၀င္ျခင္းပါ။ သႏၱာေက်ာက္ေဆာင္တိ (Coral Reef) နာင့္ အပူပိုင္းသစ္ေတာ (Rain Forest)တိနာင့္အတူ အက်ိဳးျမီဆိုစြာလည္း ေဂဟစနစ္အတြက္ အရီးႀကီးဆံုးထဲက တစ္ခုပါ။ ဥပမာ - အက်ိဳးျမီမွာ လာျပီးေက တခ်ိဳ႕ငါးနာင့္ အခြံပါတၱ၀ါ(Shellfish) တိေရ မ်ိဳးဥေဖာက္ျခင္း၊ မ်ိဳးပြားျခင္းတိကို ျပဳလုပ္တတ္ကတ္ပါေရ။ ယင္းအက်ိဳးျမီကို ရွင္းလင္းပလိုက္ေက အကၽြန္ရို႕ ရခုိင္ျပည္က တံငါသည္ႀကီးတိ ငါးရႏွဳန္းနည္းပါးလားႏိုင္ပါေရ။ စီးပြားရီးယႏၱရား သဘာ၀အရ ထုတ္ကုန္(Supply)က်လားျပီးေက လိုကုန္(Demand)က ယင္းအတိုင္းရာဆိုေက ကုန္ေစ်းႏွဳန္းႀကီးလာပါဖို႕။ ငါးေစ်းႏွဳန္းတက္လာေက ျပည္သူတိကို ထိခုိက္စီပါဖို႕။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္ ေဂဟစနစ္လို႕ဆိုေရပိုင္ တစ္ခုနာင့္တစ္ခု ဆက္စပ္နိန္စြာပါ။ ေနာက္တစ္ခုက ယင္းအက်ိဳးျမီေရ တခ်ိဳ႕ငွက္တိအတြက္ စားက်က္ပါ။ ယင္းအက်ိဳးျမီရာမဟိဆိုေက ယင္းငွက္တိအစာယွာေရ နိန္ရာေရ ေျပာင္းလားပါဖို႕။ ယင္းငွက္တိေရ ေတာင္သူဦးႀကီးတိ စုိက္ထားေရ ေကာက္ပဲသီးႏွံတိကို လာစားႏုိင္ပါေရ။ ယင္းပိုင္ပပ်ာယ္ တျခားတိရိစၧာန္တိ၊ မ်က္စိနာင့္ မျမင္ႏုိင္ေရ ပိုးမႊားေခ်တိ၊ အပင္တိကိုလည္း ထိခုိက္ျပဳန္းတီးစီႏိုင္ပါေရ။ ယင္းအတြက္ေႀကာင့္ အက်ိဳးျမီကို ကာကြယ္သင့္ပါေရ။

ထိေရာက္ေတ ကာကြယ္ႏိုင္မွဳတိျပဳလုပ္ႏိုင္ဖို႕အတြက္ ဥပေဒျပဳမွဳတိ လိုအပ္ေရပိုင္ ပညာပီးလုပ္ငန္းတိလည္း လိုအပ္ပါေရ။ ယင္းမွရာ ေရရွည္အက်ိဳးေက်းဇူးကို ခံစားႏုိင္ဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ ၁၉၇၀ ခုႏွစ္မတုိင္ခင္က အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုမွာဆိုေက ႏိုင္ငံတိုးတက္ရီးဆိုျပီးေက ရေရနိန္ရာမွာ လမ္းတိေဖာက္၊ စက္ရံုတိေဆာက္ခကတ္ပါေရ။ စီးပြားရီးရွဳေထာင့္တစ္ခုထဲကရာ ႀကည့္ျပီးေက (ေဂဟစနစ္ရွဳေထာင့္က မႀကည့္ခပါ။) လုပ္ပလုိက္စြာ အက်ိဳးျမီတိ အမ်ားႀကီး ျပဳန္းပါလားပါေရ။ ကယ္လီဖိုးနီးယားျပည္နယ္မွာဆိုေက ဟိေရအက်ိဳးျမီ၏ ၉၀ ကနိန္ ၉၅ ရာခိုင္ႏွဳန္းထိ ဆံုးရွဳံးလားပါေရ။ အက်ိဳးျမီကို ထိခုိက္စီေရ လုပ္ေဆာင္ခ်က္တိကို ၁၉၇၀ခုႏွစ္က စျပီးေက တားျမစ္ထားပါေရ။ မိမိေဆာက္လုပ္ဖို႕ စီမံကိန္းတစ္ခုေရ အက်ိဳးျမီိကုိ တနည္းနည္းနာင့္ ထိခုိက္မွဳ မျပဳႏုိင္ေအာင္ ေရွာင္ရွားကတ္ရပါေရ။ အစိုးရပါးက ခြင့္ျပဳခ်က္ (Permit)ဟိမွ လုပ္ကတ္ရပါေရ။ ထိခုိက္မွဳကို တတ္ႏိုင္သေလာက္နည္းပါးေအာင္ ျပဳကတ္ရျပီးေက ထိခုိက္ခေကလည္း ေလ်ာ္ေႀကးပီးကတ္ရပါေရ။ ဥပမာ - အက်ိဳးျမီ ဧကႏွစ္ဧကကို ျမီဖို႕ျပီးေက အထက္က လမ္ခင္းပလုိက္ေက ယင္းလမ္းနာင့္ (ျဖစ္ႏိုင္ေက) အနီးဆံုးနိန္ရာမွာ အက်ိဳးျမီအသစ္တစ္ခုကို ျပဳလုပ္စီပါေရ။ မဟုတ္ေက ျပဳလုပ္ျပီးသားအက်ိဳးျမီတိကို ေရာင္းစားေရ ဘဏ္တိဘားက ၀ယ္ရပါေရ။ ေနာက္တစ္ခုက ျပည္သူတိကို အက်ိဳးျမီ ဇာေလာက္ အရီးႀကီးလဲဆိုစြာကို အသိပီးျခင္းျဖစ္ပါေရ။ အစိုးရက အရာရာကို ဥပေဒနာင့္ ထိန္းခ်ဳပ္စြာထက္ ျပည္သူတိကို ပညာပီးျပီးေက ျပည္သူတိ၏ က်င့္၀တၱရားတစ္ရပ္ပံုစံမ်ိဳးနာင့္ သဘာ၀ကို ခ်စ္ျမတ္ကာကြယ္လားႏုိင္ေအာင္ လုပ္ျပီးေကလည္း အက်ိဳးျမီကို ကာကြယ္ႏုိင္ပါေရ။

အကၽြန္ရို႕ရခုိင္ျပည္ကေတာ့ အေမရိကားေလာက္ ခရီးမေရာက္ႏိုင္ပါသိ။ ရခုိင္ျပည္အခ်ိန္ဟုန္ျမင့္တိုးတက္ဖို႕အတြက္ အေျခခံအေဆာက္အံု (Infrastructure)နာင့္ ဖြံျဖိဳးရီးလုပ္ငန္းတိ အမ်ားႀကီးလုိအပ္ပါသိေရ။ ေဆက္စရာ၊ ေဖာက္စရာ အေဆာက္အအံုတိ လမ္းတိ အမ်ားႀကီးလုိပါသိေရ။ ေယေကေလ့ တိုးတက္မွဳကို လုပ္ေဆာင္ေရအခါမွာ စီးပြားရီးရွဳေထာင့္အျပင္ တျခား ေဂဟက္ရွဳေထာင့္၊ တျခားသမိုင္းရွဳေထာင့္ (ဥပမာ - သမုိင္း၀င္ျမီတိကို ျဖတ္ျပီးေက၊ ဖ်က္ျပီးေက ေဆာက္လုပ္ေတ စီမံကိန္းမ်ိဳး) တိကိုလည္း ထည့္သြင္း စိုင္းစားရဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ သဘာ၀ဓာတ္ေငြ႕လုိင္းတိကို ေတာေတာင္ခ်ိဳေျမာင္ႀကားတိက ေဖာက္လုပ္ေက ဇာအက်ိဳးဆက္တိက ျဖစ္ႏိုင္ဖို႕လဲဆိုစြာကို ထည့္သြင္းစိုင္းစားရဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ တိုးတက္မွဳကို လုပ္ေဆာင္ေရအခါမွာ ကိုယ္ရိက လူတိ၊ ႏိုင္ငံတိ လုပ္ေဆာင္ခ်က္တိထဲက အမွားတိကို စံနမူနာယူျပီးေက ေရရွည္ေကာင္းမြန္ေရ ေပၚလစီကို ခ်တတ္ဖို႕ အေရးႀကီးပါေရ။ ႏုိင္ငံတစ္ႏိုင္ငံ မဖြံျဖိဳးခင္ လုပ္ေဆာင္ခ်က္ ၁၀ခုမွာ ၂ခုက မွားနိန္ေက အကၽြန္ရို႕ ရခုိင္ျပည္တိုးတက္ရီးကို လုပ္ေဆာင္ေရခါ ယင္းအမွားႏွစ္ခုကို ေရွာင္ျခင္းအားျဖင့္ အခ်ိန္တိ၊ ဖဲ့ခ်ာတိ အမ်ားႀကီး သက္သာပါဖို႕။ သဘာ၀ပတ္၀န္းက်င္ကိုလည္း ထိခုိက္မွဳနည္းပါဖို႕။ ယင္းအတြက္နာင့္ သဘာ၀ပတ္၀န္းက်င္၊ ေဂဟစနစ္တိေရ လူ႕အဖဲြ႕အစည္းနာင့္ ဆက္စပ္နိန္မွဳတိကို ေသခ်ာသိဟိထားဖို႕လိုအပ္ပါေရ။

ေျပာင္းလဲမွဳတိုင္း၏ ေနာက္မွာ အေႀကာင္းျပခ်က္တိက အျမဲတမ္းဟိစျမဲပါ။ ရာသီဥတု ဇာေႀကာင့္ ေအပိုင္ေျပာင္းလဲလာရေလ၊ ဆူနာမီဇာေႀကာင့္ ျဖစ္ရေလ ဆိုစြာတိအားလံုး၏ ေနာက္ကြယ္မွာ ယင္းရို႕၏ အေျဖ (သို႕မဟုတ္) အေႀကာင္းျပခ်က္တိေရ ဟိစျမဲပါ။ ယင္းအေႀကာင္းျပခ်က္တိကို ေသခ်ာသိပၸံနည္းက်ရွင္းလင္းႏိုင္သီျဖစ္စီ၊ မျပႏုိင္သီျဖစ္စီ ယင္းအေႀကာင္းျပခ်က္ကေတာ့ တည္ျမဲနိန္စျမဲပါ။ ယင္းအေႀကာင္းျပခ်က္တိကို ေလ့လာေရလူကရာ သိဟိဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ ယင္းပိုင္ေသွ်ာင္ ေလ့လာေဖာ္ထုတ္ႏိုင္မွဳေရ ပဓာနက်ပါေရ။ ေလ့လာေရလူတိကရာ သဘာ၀ပတ္၀န္းက်င္ ေျပာင္းလဲမွဳအျပင္ တျခားဘာသာရပ္တိ၊ အေႀကာင္းအရာတိကိုလည္း ရွာေဇြေဖာ္ထုတ္ႏိုင္ဖို႕ျဖစ္ပါေရ။ ျပႆနာတစ္ခုကို ေယဘုယ်ထင္ျမင္ခ်က္ ပီးစြာထက္ ေခတ္ရိရခုိင္လူတန္းစားတစ္ရပ္ျဖစ္ႏိုင္ေအာင္ ဆထက္တပိုး ေစာက္နက္ေလ့လာသင့္ကတ္ပါေႀကာင္း .....


မွီျငမ္းခ်က္

1. Bass, Ronald E.; Herson, Albert I.; Bogdan, Kenneth M. The NEPA Book: A step-by-step guide on how to comply with the National Environmental Policy Act, page. 143, Salt Lake City, Utah, Solano Press, (2001).

2. Benedict, Mark A.; McMahon, Edward T. Green Infrastructure: Linking Landscapes and Communities, page171, Washington DC, Island Press, (2006).

3. Hofmann Wetland Mitigation, Importance of Wetlands, , accessed September 2008.

4. Nolon, John R. Open Ground: Effective Local Strategies for Protecting Natural Resources, page 457, Washington D.C, The Environmental Law Institute, (2003).

5. Mulamoottil, George.; Warner, Barry G.; McBean, Edward A. Wetlands: Environmental Gradients, Boundaries and Buffers, page 115. CRC Press, (1996).

6. Stedman, Susan-Marie.; Hanson, Jeanne. Habitat Connections: Wetlands, Fisheries and Economics, , accessed September 2008.

7. U.S. Environmental Protection Agency (2008), Wetlands Definition, , accessed September 2008.

8. U.S Environmental Protection Agency, What are Wetlands, , accessed September 2008.

9. U.S Environmental Protection Agency, Section 401 Certification and Wetlands, , accessed September 2008.

10. Wu, Meiyin.; Kalma, Dennis. (2007), Vegetative Assessment of Wetland Sites, , accessed September 2008.